Kostomłoty - neounickie święto Jordanu 2016 r.

Hospodi pomiłuj,

czyli jak spędzałam

święto Trzech Króli

Kostomłoty

nad Bugiem   ☦

Obudziłam się rano. Bardzo rano. Wyjrzałam za okno, a tu niespodzianka – biało wszędzie. Zima przybyła. Ha, w końcu dziś jest 6 stycznia, a więc święto Trzech Króli. I prawosławne święta Bożego Narodzenia. No mają szczęście do białej scenerii.

Pstrykam czajnik i gotuję wodę na herbatę do termosu. Nakładam na siebie kolejne warstwy ciepłych ciuchów, czyli jednym słowem ogacam się na maksa. Termometr wskazuje -10°C. Tam, gdzie zmierzam będzie pewnie jeszcze zimniej. Nie mogę zmarznąć, a dziś, w ten mroźny poranek udam się na koniec naszego kraju, będę tuż przy granicy nad Bugiem.

Woda szumi przyjemnie a ja przyjemnie kursuję między pokojami. Do plecaka dorzucam kilka przydatnych rzeczy i po raz chyba milionowy sprawdzam, czy wsadziłam naładowaną baterię do aparatu oraz kartę.

W końcu wychodzę z domu już pozytywnie nastawiona. Na zegarku dochodzi siódma. Jakieś 40 minut później spotykam się z paroma osobami, pakuję w samochód i mknę w kierunku wschodnich rubieży naszego kraju.

Moim celem jest dziś uczestnictwo we mszy świętej w jedynej w Polsce świątyni neounickiej. Znajduje się ona w Kostomłotach. Choć administracyjnie jest to już województwo lubelskie, to regionalnie i geograficznie jest to Podlasie zwane Polesiem. Czyli zaczynam rok w magicznym zakątku Polski. Już sama ta myśl powoduje, że uśmiecham się od ucha do ucha.

Nazwa Kostomłoty jest dość egzotyczna. Osada istniała tu już w czasach średniowiecznych. Potwierdzają to odkrycia archeologiczne, odnalezione monety oraz cmentarzysko. Wielki Książę Litewski Witold, podarował te tereny zakonowi Augustianów z Brześcia Litewskiego. Już w XVI w. wieś w całości należała do bogatego rodu Kościuszków-Kostomłockich a potem do Sapiehów. To od nazwiska tych pierwszych może pochodzić nazwa wsi. Ale może także od wykonywanego zawodu, tzn. z połączenia dwóch słów: „kości” i „młócić”. Może w tej wsi zamieszkiwali ludzie, którzy zajmowali się ubojem zwierząt i mieleniem ich kości? Trudno to stwierdzić jednoznacznie.

Jadę z myślą, że msze w kościołach obrządku wschodniego są dość długie, ale warto kiedyś wybrać się na takie nabożeństwo. Święto Trzech Króli, a właściwie Święto Jordanu nadaje się do tego wspaniale.

Jordan to święto chrześcijańskie obchodzone przez grekokatolików oraz przez prawosławie. Jest to obrzęd święcenia wody na pamiątkę chrztu Chrystusa. Choć w moim kalendarzu jest 6 stycznia, to dla wyznawców tychże religii jest 19 stycznia, bowiem świętują oni według kalendarza gregoriańskiego.

Dziś jestem we wspólnocie ludzi, którzy należą do kościoła katolickiego obrządku bizantyjsko-słowiańskiego, czyli pośród Unitów Podlaskich.

Cerkiew św. Nikity w Kostomłotach

Dziś jest to Sanktuarium Unitów Podlaskich i ośrodek rekolekcyjny, gdzie odbywają się spotkania ekumeniczne

I tu następuje moje pogubienie się w odłamach chrześcijaństwa. Dlatego pomalutku postaram się dobrze to wyjaśnić, tym, którzy także nie wiedzą o co chodzi J .

Kim są neounici, zwani Unitami Podlaskimi? Zacząć wypada od historycznego zdarzenia jakim była Unia Brzeska. Spowodowała ona połączenie Cerkwi Prawosławnej z Kościołem łacińskim w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Stało się to w Brześciu Litewskim w 1596r. W wyniku Unii Brzeskiej powstał Kościół unicki. Unici zobowiązali się uznać dogmaty Kościoła katolickiego i zwierzchnictwo papieża, ale pozostawić swój obrządek, organizację i kalendarz.

A czym jest kościół katolicki obrządku bizantyjsko-słowiańskiego? To kościół neounicki, który posługuje się w swojej liturgii obrządkiem greckim, czyli tzw. rytem bizantyjskim. Przyjęto, że choć można używać w liturgii języków narodowych, to wśród narodów słowiańskich nabożeństwo odprawiane jest w języku cerkiewnosłowiańskim. Taki misz-masz językowy J. Trudno to wytłumaczyć dla kogoś, kto nie należy do tego kościoła. Niestety i ja mam z tym problem J.

Kościół unicki powstał w Polsce w latach 20. XX w., czyli blisko 100 lat temu. Orędownikiem jego był ordynariusz siedlecki, Henryk Przeździecki. Wkrótce i inni biskupi otrzymywali pełnomocnictwa na zakładanie ośrodków neounii. Liczono w ten sposób na zwiększenie wyznawców katolicyzmu wśród dawnych wyznawców unickich, których władze carskie zmusiły do przejścia na prawosławie. Aby uniknąć ukrainizacji unitów (kościół greckokatolicki przyjął w Polsce ryt bizantyjsko-ukraiński), z różnych powodów, także politycznych, przyjęto, że neounici nie wejdą w skład Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego i pozostaną pod jurysdykcją Kościoła Rzymskokatolickiego. Niestety nadzieje nie do końca się sprawdziły, gdyż ludzie niezależnie od przejścia na prawosławie, czuli się już zakorzenieni w nim.

A potem nastąpił straszny czas II wojny światowej i zaczęto masowo likwidować Kościoły unickie i masowo wchłaniać je w struktury Kościoła prawosławnego. Po wojnie te, które w wyniku nowego podziału na mapie świata, znalazły się na terenie ZSRR, zostały oficjalnie skasowane. Przetrwały tylko cztery na terenie Polski, z czego tylko ta, w Kostomłotach istnieje do dziś. Reszta przestała istnieć do lat 60. XX w. Parafia w Kostomłotach przetrwała, ponieważ ówczesny proboszcz, Aleksander Przyłucki, postanowił pozostać przy obrządku bizantyjsko-słowiańskim i nie wprowadził liturgii łacińskiej.

Na terenie kostomłockiej parafii, która obecnie liczy sobie 147 wiernych

Między 1967 r. a 2007 r. w Kostomłotach pracowali księża Marianie

Jest godzina 11.00. Zaczyna się msza święta. Idę wraz z towarzyszącymi paniami do cerkwi. Od tej pory wkraczam w zupełnie inny, ale jakże pociągający świat. Dziś społeczność unitów tworzy kilka rodzin. Wszyscy się tu znają. Do świątyni przybywa też grupa mieszkających w okolicy Ormian. Uśmiechają się do mnie, więc odwzajemniam uśmiech. Jest zimno, ale czuję ciepło bijące z tego miejsca. 

Wnętrze cerkwi

Proboszcz ksiądz Zbigniew Nikoniuk

Ksiądz Andrzej Danieluk

Troszkę głupio mi robić zdjęcia w czasie nabożeństwa, ale stoję z tyłu kościoła razem z innymi fotografami. I poddaję się ceremonii. Nawet w pewnym momencie z zaskoczeniem stwierdzam, że śpiewam razem z wiernymi „hospodi pomiłuj” (czyli „Panie zmiłuj się”), a zamiast kończyć słowem „amen”, kończę słowem „amin”. Tylko znak krzyża robię po mojemu. Dostrzegam pewne różnice w poszczególnych częściach mszy, ale nie ma to żadnego znaczenia. Część liturgii jest całkowicie zrozumiała dla mnie, część nie. Też nie jest to ważne. Ważne, że jestem tu i teraz.

Mszę celebrują dwaj księża, którzy sprawują posługę na parafii w Kostomłotach: proboszcz ksiądz Zbigniew Nikoniuk oraz ksiądz Andrzej Danieluk, który jest także dyrektorem Katolickiego Gimnazjum oraz Katolickiego LO im. Cypriana Norwida w Białej Podlaskiej. Obaj są birytualistami, czyli mogą sprawować liturgię w dwóch obrządkach ( w tym przypadku, jako księża katoliccy, odprawiają mszę w obrządku łacińskim oraz wschodnim). Na razie widzę ich w ornatach mszalnych, więc „na służbowo”. Niebawem okaże się, jak cudownymi towarzyszami są obaj księża.

Nabożeństwo w kościele

Zmiana ikony na tę, przedstawiającą Chrzest Pański

Nabożeństwo

Część nabożeństwa

Póki co warto wspomnieć w jakiej cerkwi jestem.

Malutka, drewniana świątynia jest pod wezwaniem św. Nikity Męczennika. Została zbudowana w 1631 r. jako unicka, choć na przełomie wieków XIX i XX, w wyniku likwidacji kościołów unickich, funkcjonowała jako cerkiew prawosławna. Jest zaprojektowana na planie prostokąta, posiada jedną sygnaturkę, znajdującą się nad przedsionkiem.

Wejście do kościoła

Samo wnętrze kościoła jest jednonawowe. I oczywiście podzielone na część dla kapłanów oraz wiernych. Dawniej przedsionek służył tym, którzy czekali na chrzest. Dopiero po tym sakramencie mieli prawo wchodzić do nawy głównej, już jako pełnoprawni chrześcijanie.

Wnętrze świątyni

Boczne ołtarze - jeden z nich uczestniczył potem w procesji

Świece wotywne, a na pierwszym planie z prawej strony, model szarej dzwonnicy, która obecnie jest budowana z tyłu cerkwi

Siłą rzeczy wzrok sam biegnie do ikonostasu, który dziś akurat w świątecznym przybraniu nieco jest zasłonięty. Sam jest dość oszczędny w dekoracje. Co chwila zmieniają się kapłani, którzy przechodzą przez carskie wrota. Te są złote, dekoracyjne i pochodzą z XVIII w. I mogą przez nie przechodzić jedynie kapłani. Diakoni czy osoby świeckie pomagające przy mszy, wchodzą drzwiami bocznymi i są to tzw. wrota północne i południowe. Kiedy ikonostas jest zamknięty drzwi te wtapiają się w tło i stanowią część cerkiewnego ołtarza.

Ikonostas ze złotymi carskimi wrotami

Zabytkiem i jednocześnie czczoną ikoną jest tu ikona patrona świątyni, św. Nicetasa zwanego Nikitą. Chweda Jackowa wraz z mężem i synami z Pryłuk, ufundowała ją w 1631r. Dziś obraz jest zasłonięty nieco choinkami, ale przedstawia świętego w otoczeniu 14 scen z jego życia. Św. Nikita był rzymskim legionistą, który oddał życie za Chrystusa w 370 r. n.e. na terenie dzisiejszych Węgier. Jako święty czczony jest zarówno przez religie zachodu jak i wschodu.

Ikona św. Nikity

Oprócz tej ikony w cerkwi znajdują się i inne jak np. św. Onufrego czy te dotyczące Matki Boskiej oraz Chrystusa. Prawie wszystkie ozdobione w piękne, haftowane we wschodnie wzory, ręczniki, czyli obrusy świąteczne.

Święte ikony w kostomłockiej cerkwi

Chrystus Pantokrator

Matka Boża

Stoję pod chórem i patrzę na ścienną malowaną mozaikę. To nazwiska darczyńców, którzy upiększali cerkiew. Większość polichromii powstała w XX w.

Chór

Tabliczki fundacyjne

Tabliczki fundacyjne

Czuję woń kadzideł. Oho… zaraz będę kichać. Nie przepadam za kadzidełkami. Ruszam nosem, żeby nie kichnąć zbyt głośno.

Po lewej stronie nawy znajdują się relikwie Błogosławionych Męczenników z Pratulina. Ta niewielka wieś na Podlasiu stawiła zacięty opór zaborcy. Wspomniałam wcześniej, że podjęto akcję likwidacji kościołów unickich i w ich miejsce przysyłano prawosławnych wysłanników. Usuwano wszystko, co mogło kojarzyć się z łacińskim obrządkiem. Samych unitów prześladowano lub zsyłano na Sybir. W Pratulinie w 1874 r., w styczniu, wierni zebrali się przed świątynią i uniemożliwili wejście przysłanego popa. Kiedy negocjacje nie powiodły się, użyto siły w postaci kul. Oddział wojska otworzył ogień do zebranych. Zginęło wówczas trzynastu mężczyzn w przedziale wiekowym od 19 do 50 lat. Wszyscy zginęli za wiarę. Ich relikwie spoczywają w niewielkiej przeszklonej trumience.

Ikona Błogosławionych Męczenników z Pratulina

Relikwie Błogosławionych Męczenników z Pratulina

Choć dla mnie Podlasie jest piękne i magiczne, to nie zawsze tereny te były sielankowe. Tragiczna historia unitów o tym przypomina.

W kościele zaczyna być ruchliwie. Następuje przyjęcie komunii z jednej łyżeczki, co powoduje u osób innej wiary lekką konsternację, że przecież to bardzo niehigieniczne. Ale wiecie co? Nikt się na to nie skarży i nikt nigdy się niczym nie zaraził i od tego nie umarł.

Komunia święta

Komunia święta

Zaraz po tym wierni szykują się do najważniejszej części mszy. Będą szli w procesji, by poświęcić wodę. Dawniej chodzono do Bugu, który na to święto, zwane też Teofanią, stawał się symbolicznie Jordanem. Jest święto Chrztu Pańskiego.

Przygotowania do procesji - blaszana chorągiew procesyjna z obrazem Matki Bożej Orantki

Przygotowania do procesji

Początek procesji do kaplicy ze studnią

Ksiądz Zbigniew oraz mężczyźni świeccy pomagający we mszy

W cerkwi uroczyście zmieniono ikonę na przodzie na wizerunek Chrztu Chrystusa. Migają mi proporce i małe ołtarze. Ludzie szykują się do procesji. Symboliczny Jordan jest teraz w balii i poświęcenie odbędzie się przy cerkiewnej studni.

Ikona z wyobrażeniem Chrztu Chrystusa

Kaplica ze studnią

Na zewnątrz mroźno, lecz nikt nie narzeka. Wszyscy zdają się tu znać swoje miejsce i role. Głośno śpiewają i uśmiechają się.

Procesja

Procesja

Procesja

Procesja przechodzi tuż obok krzyża cerkiewnego zwanego "wosmikoniecznyj", bo ma osiem końców. Pierwsza część krzyża z pierwszą poprzeczką to krzyż grecki, równoramienny. Całość z drugą poprzeczką tworzy krzyż rzymski. Natomiast krzyż, który tworzy dolna, ukośna poprzeczka to krzyż w kształcie litery "X", tzw. Krzyż św. Andrzeja, na którym został święty apostoł ukrzyżowany. Św. Andrzej jest uważany za protoplastę greckiego obrządku.

Już przy nowej kapliczce

Wreszcie jesteśmy pod nowo wybudowaną kaplicą. Jest ona nad nową studnią.

Wnętrze nowej kaplicy

Przygotowania do czytania

Ksiądz Zbigniew 

Czytanie

Fresk przedstawiający Chrzest Chrystusa w rzece Jordan

Fresk przedstawiający Unię Brzeską, od której początki mają unici

Fresk przedstawiający Chrzest Rusi w 998 r. n e.

Modlitwa w kaplicy

Dawniej poświęcenie wody dokonywane było przy starej studni, którą można zobaczyć przy drodze, przy wejściu na teren świątyni.

Stara studnia przy drodze

Stara studnia i zabudowa Kostomłotów

Para leci z ust, marzną mi ręce, choć mam je w rękawiczkach. Ksiądz Zbigniew ma gołe ręce i tylko czarną skufię (?) na głowie. Ale mimo to nabożeństwo się odbywa. Proboszcz wygląda jakby zimno Go omijało J  Ze śmiechem przyznaje, że dziś jest dość mroźno, ale czego tu spodziewać się w styczniu w naszej szerokości geograficznej? Fakt. Jedynie mrozu i śniegu.

Po modlitwach następuje główna ceremonia. Najpierw trzy, kolejno po sobie zapalone, świece lądują w wodzie, gdzie kapłan czyni nimi znak krzyża.

Poświęcenie wody trzema świecami...

... jest na pamiątkę Trójcy Świętej

Potem po modlitwie  tym razem złoty krzyż trzykrotnie jest zanurzany w wodzie. I ponownie ksiądz Zbigniew wykonuje krzyżem znak krzyża. Czynność ta odbywa się w skupieniu i ciszy. Słychać jedynie spusty migawek w aparatach.

Święcenie wody krzyżem

Święcenie wody krzyżem

Święcenie wody krzyżem

Święcenie wody krzyżem

Święcenie wody krzyżem

Święcenie wody krzyżem

Potem krzyż ten, na którym jest Chrystus ukrzyżowany, ksiądz daje do ucałowania

Ksiądz proboszcz również trzykrotnie pochyla się nad wodą i samym sobą czyni znak krzyża. 

Znak krzyża czyniony przez kapłana

Znak krzyża czyniony przez kapłana

A potem słyszę brzdęk rozbitego szkła. To ksiądz Andrzej strąca ornatem dwa słoiczki, które ktoś niefortunnie postawił na brzegu studni. Śmiejemy się, że to na szczęście. A po co były te słoiczki? Ano po to, że neounici wierzą, że poświęcona woda ma cudowną, oczyszczającą i uzdrawiającą moc. Dlatego zabierają ją potem do domu. Powszechnie też po uroczystości zanurza się w niej ręce i obmywa w niej twarz. Mimo zimna, chętnych nie brakuje.

A potem procesja znów wraca do cerkwi. Już na krótko, na błogosławieństwo i chwilę rozmowy z kapłanami. Wierni wychodzą z kościoła oczyszczeni i przepełnieni wiarą.

Powrót do świątyni

Procesja wraca do kościoła

Poświęcona woda będzie teraz zabrana do domów

W świątyni zostaje tylko nasza babska garstka. Rozglądamy się już śmielej po wnętrzu. Zaglądamy do żłóbka z Jezuskiem, zwyczaju zapożyczonego z kościoła katolickiego. Są i Trzej Królowie! Przecież to ich święto dzisiaj.

Przy żłóbku

Trzej Królowie, czy też jak mawiają niektórzy Trzej Magowie

Wychodzą do nas księża którzy zdążyli już przebrać się po mszy. Zapraszają serdecznie do siebie na plebanię. Kiedy prosimy o wskazówki co jest co w świątyni, funkcję gospodarza z radością pełni ksiądz Zbigniew. W tym samym czasie ksiądz Andrzej idzie na plebanię, by przygotować dla nas ciepłą kawę i herbatę. Ksiądz proboszcz jest niepocieszony, że nie ma dla nas obiadu, bo nikt nie zaanonsował naszego przybycia telefonicznie. Śmiejemy się, że mieliśmy strawę duchową. Idziemy jeszcze do sklepiku, do którego dostajemy klucz. Część kupuje pamiątki.

Kapliczka oraz sklepik na terenie parafii

Sklepik

Malowidło nad wejściem do sklepiku przewrotnie przedstawia wypędzenie kupców ze świątyni

Wnętrze sklepiku

Koniec końców lądujemy razem z naszym kierowcą za dużym stołem w ciepłym pokoju plebanii. Ksiądz Andrzej kursuje z kubkami parującego napoju, my odtajamy i grzejemy ręce na kubkach.

XIX w. plebania, w której spędziłam miło czas. Napis nad wejściem nie pozostawia wątpliwości, że tu mieszkają bardzo gościnni księża

Spędzamy blisko dwie godziny na pogawędkach. Prywatnie obaj księża są wspaniali. Atmosfera jak u dobrych znajomych, choć właśnie dopiero się poznaliśmy. Co chwila śmiejemy się, księża raczą nas anegdotkami nawiązującymi do pytań, jakie nam się nasuwają. Rozmawiamy o różnicach w religiach, o celibacie, o organizacji kościelnej,  wreszcie o życiu przy białoruskiej granicy.  Nie jest tu łatwo żyć. Większość młodych osób ucieka do miast lub emigruje za granicę. Zostają już tylko osoby starsze lub te, które mają tu swoje miejsce na ziemi i nie wyobrażają sobie życia gdzie indziej. Coraz częściej też stare domostwa są sprzedawane a potem przerabiane na domy letniskowe dla nowych właścicieli.

Rozmowy o życiu...

W czasie naszej pogawędki nie obywa się od poruszenia trudnego tematu. Trudnego i przykrego dla wielu ludzi tak zwanych „tutejszych”. W 1947 r. władze Polski Ludowej zorganizowały akcję „Wisła”. Polegała ona na wysiedleniu mieszkańców na Ziemie Odzyskane. Mieszkańców Kostomłotów wywieziono w głównej mierze na Mazury, w okolice Olsztyna. I żeby społeczność nie mogła się znów, w nowym miejscu zorganizować, rozdzielano rodziny. Tragedia. Po 1956 r. władze komunistyczne zezwoliły przesiedleńcom na powrót do swoich rodzinnych miejscowości. I tu następowała kolejna tragedia. Rodzinne domy czy dawne majątki były pozajmowane przez obcych. Ludzie bezradnie patrzyli jak ich ojcowizny przeszły w inne ręce. Nie bardzo wiedzieli gdzie mają się podziać. Zostać, czy wyjechać? Co też zrobić? O takich ludzkich dramatach też rozmawiamy.

Opowieściom nie było końca...

Czas płynie leniwie, na stole pojawia się mnóstwo ciasta przyniesionego przez jednego z mieszkańców. Jesteśmy pod wrażeniem szybkiego zorganizowania się księży, którzy znając swoich parafian, posłali wici, że goście na plebanii a w kuchni pustki ;) Rezygnujemy z czasu poświęconego na ciepły posiłek i zamiast tego zostajemy dłużej w gościnie, racząc się kolejną herbatką. Znów śmiejemy się, robimy zdjęcia, rozmawiamy na różne tematy. Nasze komórki pozostają milczące, żeby nie łapać białoruskiego zasięgu. Jest tak cudownie, rodzinnie, lampki na choince się palą a za oknem lecą białe płatki. I jak tu żegnać się z tak miłymi Gospodarzami? W końcu jednak musi to nastąpić, choć jakoś tak wszyscy zwlekają. Kiedy słyszymy telefon i ksiądz Zbigniew podchodzi do aparatu, my korzystamy z okazji i wstajemy. Zbieramy naczynia i odnosimy do kuchni. Tam komendę sprawuje ksiądz Andrzej, pokazując co gdzie stawiać.

Żegnamy się z cudownymi ludźmi, z życzliwością i ciepłem, jakie od Nich dostaliśmy. Dostajemy kolejne zaproszenie, snujemy wspólne plany. Co z tego wyniknie, przyszłość pokaże.

W tym miejscu jeszcze raz chcę podziękować za gościnę obu księżom i obu serdecznie pozdrawiam.

W końcu zapakowani w samochód, mkniemy drogą tuż przy granicy, w stronę Białej Podlaskiej. Po drodze co chwila widzimy stada saren, które wychodzą szukać w śniegu pożywienia. Zatrzymujemy się na chwilę w punkcie, gdzie można zejść nad brzeg rzeki.

Wzdłuż Bugu - droga na Kostomłoty

Stoi tam słup graniczny, jakby dla przypomnienia, że tu właśnie kończy się nasz kraj. Bug skuty lodem, zaśnieżony, ale widać, że płynie zakolami. Robimy pamiątkowe zdjęcia. Zastanawiam się, czy po drugiej stronie rzeki, przypadkiem ktoś nam nie robi także zdjęć J.

Słup graniczny nad Bugiem

Przy słupku granicznym, choć tak naprawdę stoję wciąż na terenie Polski, gdyż faktyczna granica przebiega w rzece

Skuty lodem Bug

Po drugiej stronie rzeki już Białoruś

Wracamy do samochodu, przy którym kocia mama wyprowadziła swoje trzy małe koteczki. Ruszamy uważając, by żaden maluch nie dostał się pod koła. Wracamy do Warszawy w pełni rozgadani. Wszyscy mamy podobny nastrój. Nie podniosły, ciut euforyczny, ale też wyciszony, spokojny, choć pełen pozytywnej energii. Dobrze było w ten sposób naładować swoje akumulatory. I dobrze będzie jeszcze tam wrócić. Kiedyś, może jak zrobi się cieplej… Póki co niech ta cudowna atmosfera trwa…

KONIEC