Katowice: Nikiszowiec i Giszowiec

Kaj mnie ciepnęło,

czyli ślonsko godka

CZĘŚĆ II KATOWICKIEJ PRZYGODY

Już od paru godzin jestem w magicznym miejscu, czyli w Nikiszowcu. Chodzę między familokami z czerwonej cegły i chłonę atmosferę tego ponad 100 letniego miejsca. Jak ono wygląda, możecie przekonać się czytając pierwszą część, o właśnie TU.


Nikiszowiec z lotu ptaka


Wnętrze cukierni na Nikiszu

Czas jednak leci nieubłaganie, więc wsiadam na przystanku w autobus, który dowiezie mnie do robotniczego osiedla, które powstało wcześniej, niż Nikiszowiec. Tym samym jadę do Giszowca, oddalonego od centrum Katowic o jakieś 6 km.

Gieschewald, czyli  Las Gieschego, dokładnie Jerzego Gieschego, od którego wzięła się nazwa tego miejsca. Tu powstało górnicze osiedle na początku XX w. Nazwę tego osiedla nadał koncern górniczo-hutniczy „Georg von Giesches Erben”, czyli „Spadkobiercy Gieschego” , a którą to nazwę zaciekle zwalczał okres PRL-u, nadając mu nową „Osiedla im. Stanisława Staszica”. Na szczęście nazwa się nie przyjęła i wciąż funkcjonuje ta pierwsza.


Mapa Giszowca, miasta-ogrodu

Początki osiedla wiążą się z eksploatacją nowych pokładów węgla. Wywiercono szyby i wtedy powstaje obszar dworski Giszowiec. Staje się to 13 maja 1907r. Trzy lata później powstaje robotnicze osiedle dla górników zatrudnionych w nowej kopalni „Giesche” (obecnie „Wieczorek”). Dyrektor spółki – Anton Uthemann, zleca jego zaprojektowanie oraz budowę architektom spod Berlina, znanym nam już panom Emilowi i Georgowi Zillmannom.


Anton Uthemann (1862-1935) - inspirator budowy i patron osiedli w Nikiszowcu i Giszowcu, w latach 1905-1913 dyrektor generalny koncernu Georg von Giesche`s Erben. Pełniąc tę funkcję przeprowadził reorganizację zakładów górniczych spółki oraz zakładów hutniczych. Połączył je gęstą siecią kolei wąskotorowych. W 1913r złożył urząd i wrócił do Berlina.


Emil i Georg Zillmannowie - projektanci Nikiszowca i Giszowca. Obaj urodzili się w Międzyrzeczu (woj. lubuskie), Emil - 20.06.1870r., Georg - 09.07.1871r. Po studiach wspólnie otworzyli prywatne biuro architektoniczne. Na Śląsku znani przede wszystkim jako autorzy budynków związanych z przemysłem, choć projektowali też budynki szpitalne, czy choćby kościół św. Anny w Nikiszowcu. Emil ożenił się z Marianne Amalie Agnes Graefe, pochodzącą z Neustadt/Dosse. Miał z nią czworo dzieci. George poślubił Pauline Danner, mieszkankę Katowic, ale dzieci nie mieli. Obaj architekci zmarli w Berlinie: Emil - 22.05.1937r., George - 25.11.1958r.


Tym samym powstaje miasto-ogród z domkami ukrytymi wśród zieleni.

We wszystkich powstaniach śląskich, mieszkańcy Giszowca opowiadają się za przyłączeniem Górnego Śląska do Polski. W międzyczasie kwitnie życie kulturalno-oświatowe na Giszowcu. Ale wraz z barwnym życiem społecznym wkrada się twarda górnicza rzeczywistość. Pojawiają się strajki, protesty. Jednemu z lokalnych ruchów rewolucyjnych przewodzi Józef Wieczorek, którego imieniem nazwana jest dzisiejsza kopalnia.

Kiedy wybucha II wojna światowa, los Giszowca jest podobny do losu Nikisza – okupant prześladuje wszelkie objawy polskości.

Po wojnie zaczyna się prawdziwa gehenna miasta-ogrodu. Otóż w 1964r powstaje nowa „gruba”, nazwana „Staszic”.(Tak, tak, to ten sam człowiek, którego znamy z lekcji polskiego jako pisarza i reformatora doby Oświecenia.  Wiecie, że był też geografem i geologiem? I wspierał rozwój kopalni. Stąd jego nazwisko w kontekście przemysłu węglowego.) W 1969r zapada decyzja by wyburzyć zabytkowe domy i w ich miejsce wybudować wieżowce osiedla a jakże, im. St. Staszica. Na szczęście prace przerwano po protestach konserwatora zabytków. Mimo to zachowała się jedynie ⅓ starego zabudowania. Dziś możemy spotkać tu domki w stylu górnośląskich chałup śląskich z charakterystycznymi stromo opadającymi dachami.


Zabudowania Giszowca


Jeden z domów w Giszowcu - okna dachowe świadczą o użytkowym poddaszu, czego nie było w czasach, kiedy Giszowiec powstawał

Pomieszczenia mieszkalne były zazwyczaj tylko na parterze. Nierzadko tuż obok znajdowały się obórki. W ten sposób swoje domy miało ok. 600 rodzin robotniczych i 38 rodzin urzędniczych. Domy podobnie jak w przypadku osiedla na Nikiszu, niby były takie same, ale zwykle różniły się detalami, jak dachami, oknami, czy dekoracjami ściennymi.


Okno na świat :)


Domy urzędnicze były zazwyczaj kryte czerwoną dachówką i otoczone parkiem. Domy robotników miały pokrycie z ogniotrwałego gontu. Mieszkanie takiego robotnika wahało się od 38 do 52 m², czyli wcale tak mało miejsca nie miał (dla porównania moje mieszkanie ma niecałe 39m² a miejsca w nim jakby mało J), ale za to pozbawiony był bieżącej wody. Mógł ją sobie czerpać z ulicznego hydrantu. Każdy dom miał ogródek, w którym znajdowały się ubikacje. Extra, już widzę siebie jak biegnę do wychodka przy kilku stopniach na minusie….

Domy urzędnicze były bardziej przestronne, miały więcej pokoi a ich powierzchnia wahała się od 76 do 104m². Te były wyposażone w kanalizację i wodę a także ubikacje. Mieszkańców do pracy dowoziła wspomniana przeze mnie w pierwszej części, kolejka Balkan.

Tyle historii, choć przyznaję, że zagłębiam się w nią z coraz większym zrozumieniem. Chodźmy zatem na spacer po Giszowcu.

Zaczynam u stóp kościoła św. Barbary. Niestety trwa właśnie pogrzeb, więc do środka nie zajrzę. Powiem tylko tyle, że jest to nowa świątynia, wybudowana w 1984r. Lata 60. i 70. XX w. cechowały się dużym rozwojem mieszkańców osiedla, więc stąd pomysł, by wybudować nowy kościół.


Kościół św. Barbary w Giszowcu

Choć słońce mocno praży, postanawiam zagubić się w uliczkach miasta-ogrodu. Dawniej rynek stanowił prostokątny plac, od którego rozchodziły się ulice krzyżując się z ulicami biegnącymi okrężnie. Pośród ulic stoją dawne domy.


Stare z nowym... tym jest właśnie Giszowiec


Na jednej z ulic Giszowca


Niestety ten sielski widoczek zakłócają wieżowce, które wyrastają tu i ówdzie w moich kadrach. Znów znajduję podobieństwo z moim osiedlem. Ja również mieszkam w dziesięciopiętrowym bloku, a z okien widzę mnóstwo domków jednorodzinnych budowanych dla oficerów wojskowych w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Czuję się jak w mojej okolicy.


Na ulicy Giszowca



Nowoczesny blok obok zabytkowego domku

Idę więc w stronę Placu pod Lipami. Plan ten był zwany rynkiem, bowiem tu zlokalizowano ważne budynki użyteczności publicznej. Nazwa placu pochodzi od znajdujących się wokół lip, które liczą sobie około 90 lat.


Teren Restauracji "Pod Kasztanami" - urządzono tu 18-dołkowe pole do minigolfa


Dziś restauracja, dawniej kantyna i jadłodajnia dla robotników. Potem bar piwny "Gwarek". Budynek uległ dewastacji, uratowany przez prywatnego inwestora


Restauracja "Pod Kasztanami"



Cukierenka kusząca cieniem i zabytkową bryłą budyneczku

Tu największym budynkiem jest Karczma Śląska, zwana gospodą. Służyła zabawie i odpoczynkowi pracownikom kopalni „Giesche”. Była w swych dziejach restauracją, kinem i dyskoteką. Właścicielem jej była też kopalnia „Staszic”. Teraz mieści się tu Miejski Dom Kultury „Szopienice-Giszowiec”. Właśnie trwa jakaś próba operowego śpiewu. Kobiecy głos przebija się przez męski i niesie po okolicznym parku.


Dawna Karczma Śląska, widok od strony ulicy


Dawna Karczma Śląska, widok od strony parku

Obok karczmy znajduje się „Gawlikówka”, czyli galeria malarstwa Ewalda Gawlika. Dawniej była to stajnia, wozownia i pomieszczenia dla woźniców. Tam też miał swoją pracownię wspomniany Ewald Gawlik, górnośląski malarz, człowiek zwany Van Goghiem z Nikisza. Co ciekawsze, z jego twórczością spotkałam się pierwszy raz i miałam okazję oglądać jego obrazy w dawnym maglu na Nikiszu. Nie robiłam jednak żadnych zdjęć, jako, że z malarstwem u mnie jest na bakier. Niestety „Gawlikówka” jak i Izba Śląska były w tym momencie zamknięte. Może to i lepiej, bo jest do czego wracać, a tak czas spędzony w tych dwóch górniczych osiedlach mogłam wykorzystać na zwiedzanie innych miejsc.


"Gawlikówka"



Tablica pamiątkowa poświęcona Ewaldowi Gawlikowi

Chwilę ochłody znajduję w parku, który przylega do Karczmy Śląskiej.


Scena letnia w parku



Pomysł na kwietnik :) (Zastanawiam się co się stało z moim rowerem Wigry 3...)


Tu odnajduję środek dawnego Giszowca. W jego miejscu stoi metalowy globus.



Giszowiecki park



Środek Giszowca


Czas powrócić do Nikiszowca…

Znów jadę autobusem. Rozglądam się na boki, co też moje oczy wypatrzą. Aparat w stałym pogotowiu, pogodził się z piekącym słońcem. W autobusie ludzie życzliwie się uśmiechają, pytając skąd przybyłam. Kiedy mówię prawdę, że z Warszawy tak na jeden dzień, oczy ich robią się większe. Że też mi się chciało, słyszę. Ano, chciało J.


Szyb Roździeński z okien autobusu



Szyb Roździeński z okien autobusu

Wysiadam na Placu Wyzwolenia. Wiem, że pełnię mojej wewnętrznej radochy zaspokoi dawny magiel. Miejsce to jest wyjątkowe. Ponownie tego dnia przenoszę się w czasie.

To Dział Etnologii Miasta. Nikiszowiec. Muzeum Historii Katowic. Zwiedzanie zaczynam od wspomnianej wystawy prac artystów tzw. Grupy Janowskiej. Grupa ta skupiała malarzy amatorów z Janowa Śląskiego. Została założona w 1946r. I działa do dnia dzisiejszego, choć większości jej twórców nie ma już wśród żyjących.

Prace tychże malarzy, mimo, iż wywodzą się z tego samego nurtu, to jednak różnią się zarówno techniką wykonania jak i tematyką, czy kolorami.


Św. Barbara - mozaika szklana, kopia obrazu olejnego na płótnie autorstwa Palmy Vecchia, znajdującego się w kościele Santa Maria Formosa w Wenecji. Jest to przedstawienie popularne na Górnym Śląsku. Stanowiła pierwotny wystrój cechowni szybu Carmer (obecnie Pułaski) w Nikiszowcu, wybudowanego w latach 1904-1907. W 1994r. poddana została konserwacji i przeniesiona do budynku dawnej pralni i magla.



Święta Barbara ze swymi atrybutami: mieczem i kielichem z hostią

Ale jak powiedziałam, nie odróżniam Moneta od Maneta, więc nie poświęciłam zbytniej uwagi na obrazy, bowiem śpieszno mi było zobaczyć wnętrze nikiszowieckiego mieszkania. Moja gębusia ma już stałe zmarszczki od uśmiechu, bo jak tu się nie uśmiechać, kiedy: a. jestem jedyną odwiedzającą muzeum (przepraszam panią kustoszkę, która dla mnie musiała otwierać sznurkowe bramki, za to zasługuje na pochwałę, bo czyniła to jakby przewodziła grupie turystów najwyższej rangi – doceniam, naprawdę), b. wśród wystawowych sprzętów składających się na wnętrze śląskiego mieszkanka, odnajduję te, które dobrze są mi znane z dzieciństwa.

Oto wchodzę na wystawę zatytułowaną „U nos w doma na Nikiszu…” Trzeba zaznaczyć, że nie jest to wierne oddanie skali mieszkania w jednym z familoków, a jedynie próba pokazania warunków, w jakich żyli górnicy z kopalni „Giesche”. Wszystkie sprzęty pochodzą z zasobów muzeum a także z darów samych mieszkańców.


W doma na Nikiszu...

O typowym mieszkaniu w tym osiedlu pisałam w części pierwszej, więc nie będę się powtarzać, grunt, że składało się zwykle z kuchni, która skupiała życie domowników, saloniku dla ważniejszych wydarzeń oraz sypialni. I to właśnie teraz miałam sobie odkryć, spacerując po przykładowym wnętrzu. A oto jak ono wygląda…

Na przodek wysuwa się kuchnia. To jednocześnie miejsce do pracy, sypialnia małego bajtla, pokój zabaw starszego, umywalnia i kuchnia właściwa w jednym.


Część "łazienkowa" w kuchni



Chyba każda dziewczynka marzy o takim domku dla lalek



Takim bączkiem bawiłam się w dzieciństwie, lalkami też nie gardziłam :)


Sprzęty kuchenne: krajalnica przykręcana kluczykiem do stołu to dziś antyk, podobnie jak wiszący młynek do kawy . Moją uwagę przyciągnął zestaw kubeczków, które były chyba jednocześnie miarkami.


Część sypialna dla dziecka oraz część do pracy dla pani domu - obowiązkowo haftowane makatki na ścianach



Zabawki w kuchni świadczą o tym, że właśnie w tym pomieszczeniu skupiało się życie rodzinne



Kuchnia właściwa i obok piecyk typu koza

Potem mamy salonik, gdzie oprócz stołu na plan pierwszy wysuwają się dewocjonalia świadczące o przywiązaniu do religii i wiary. Choć w oknach wklejone są fototapety pokazujące widok z okna na podwórze, to nie odbiega to od prawdy – taki widok mieli zwykle mieszkańcy familoków.



Salonik w nikiszowieckim mieszkaniu



Widok z okna

Wreszcie jesteśmy w sypialni gospodarzy. Centralne miejsce zajmuje łóżko rzecz jasna. To jednocześnie sypialnia, pokój dzienny, pokój muzyczny i buduar w jednym. O zamiłowaniu do muzyki świadczy wielki instrument dęty wiszący na ścianie. Obok stara fotografia wskazuje na przynależność do górniczej orkiestry dętej.


Sypialnia - z układaniem ubranej lalki na środku łóżka spotkałam się także na Mazowszu, prawdę powiedziawszy nie wiem czemu służyła taka dekoracja...



Część "toaletkowa" oraz "muzyczna" sypialni



"Współczesne" radio i telewizja



Zauroczyły mnie koronki na półkach w szafie



Z pewnością pan domu należał do górniczej orkiestry

Chodzę sobie po nikiszowieckim mieszkanku, ale czas już najwyższy iść do magla. Z takim przybytkiem miałam jeszcze do czynienia, kiedy mama wysyłała mnie z pakunkiem świeżo wypranych, wykrochmalonych i wyciąganych ręcznie przez nas, obrusów, pościeli itp. Szłam wyładowana po nos i uważałam, żeby nie wywalić się w kałużę, co przy moich chudych jak patyczki nóżkach było całkiem możliwe.

Dobrze, wchodzę na kolejną wystawę. Jej tytuł brzmi: „Woda i mydło najlepsze bielidło”.


Wstęp do wystawy w dawnym maglu


Ach co to za ciekawe miejsce. Ileż tu poznałam śląskich słówek… Ale po kolei.

Projektując robotnicze osiedle, zadbano, by mieszkańcy mieli wszystkie wygody i budynki sprzyjające ich komfortowi życia. Między innymi powstała pralnia, czyli po śląsku waszhaus.


Różne typy magli

To tu kobiety przynosiły brudną bieliznę do prania i w wielkich korytach moczyły ją, a gotowały w wielkich kotłach, w których była gorąca woda doprowadzona z kopalnianej ciepłowni. Nie było to łatwe zadanie, a zajmowały się nim kobiety. I właśnie na tej wystawie przechodzę przez wszystkie etapy prania, od kosza z brudnymi ubraniami, pralnię, w której kobiety tarły na tarze materiał, poprzez suszarnię, w której na strychach swych domów lub w specjalnej suszarni wieszano do wyschnięcia  wypraną rzecz, aż po magiel, gdzie można było skorzystać z elektrycznych urządzeń i na koniec ułożyć czystą i wyprasowaną bieliznę z powrotem w kosz i zanieść do domu.


Wystawa z mydełek, obok tary (inaczej: waszbret, rumpla) służące do prania. Kobiety przynosiły własne tary lub mogły je wypożyczyć na miejscu. Aby osiągnąć śnieżną biel dodawało się do gotowania roztwór mydła. Bielidło to był środek do wybielania bielizny, węglan sodu. Sztanga mydła to były połączone ze sobą kawałki szarego mydła, można było kupić mydło "na sztangi"


W pralni znajdowało się 15 stanowisk pralniczych, złożonych z czterech kadzi każde, z gorącą i zimną wodą. Z pralni mogło korzystać jednocześnie 30 kobiet. Obok stały elektryczne kotły do gotowania bielizny, czyli po śląsku - kastrole.



Centryfuga - elektryczna wirówka, którą uruchamiał zatrudniony w pralni maszyniorz lub maszyniorka. Odwirowaną bieliznę maczano w krochmalu(tzw. szkrobku), czyli roztworze wody i skrobi ziemniaczanej, by materiał nie wchłaniał kurzu ani wilgoci.



Suszarnia złożona była z 49 tzw. "fachów" - specjalnych, ruchomych, numerowanych szaf. Po wysunięciu każdej z nich, na mieszczących się wewnątrz drążkach można było rozwiesić mokre pranie i wsunąć do wnętrza suszarki. Gorące powietrze wydobywające się z umieszczonych pod "fachami" "grzejników", suszyły rzeczy.



Maglowanie to ostatni etap prania. Na blacie rozkładano maglownik, czyli długi kawałek szarego płótna i w to zawijano maglowaną bieliznę. Nawijano kolejne warstwy materiałów na drewniane, długie wałki. Następnie wkładano je kolejno między dolną i górną (ruchomą) część maszyny. Przesuwanie się ciężkiej płaszczyzny po wałkach powodowało, że wszelkie zagniecenia znikały z maglowanej bielizny. Magiel, czyli mangla lub walkownia, odnosiło się zarówno do pomieszczenia jak i samego urządzenia.

Z urządzeń tych korzystano jeszcze do końca lat 80. XX w. Pralki automatyczne wyparły całkowicie cały proces prania. Bo do takiego zajęcia potrzebna była siła, a przy automatach żyło się lżej.

Magiel był miejscem nie tylko ciężkiej pracy, ale także punktem spotkań miejscowych kobiet. Tu plotkowano, narzekano na los, rozmawiano o ważnych i błahych sprawach, zwykle dotyczących Nikiszowca. Tu przez cały dzień śmiano się a także kłócono, czasem z użyciem rąk i nóg ;) Przykładem na to może być opis jaki znajduję przy wystawie. Najlepszy z tego jest dopisek na samym końcu J.


Życie w maglu, najnowsze nowinki zanoszone do domów z koszem czystej bielizny...

W dawnym maglu po drugiej stronie wystawy znajduje się inna, czasowa, także ciekawa i zabawna. Zatytułowana jest „ Wiejskie korzenie, miejski szyk. O tym, jak Francek z Podlesia górnikiem na Nikiszu został”. Główny bohater – Francek Wieczorek, za namową swego brata, przenosi się do Katowic, by rozpocząć pracę u swego wuja, szewca. Na Śląsku poznaje Dorkę Matuszkównę z Nikiszowca. Oczywiście para zakochuje się w sobie, pobiera i wiedzie górniczy żywot. Cała wystawa przenosi nas przez życie bohatera, a jego losy opisane są wierszem, co przypomina nieco opowiadaną bajkę. W rzeczywistości los wielu ludzi, którzy porzucali rolnicze poletka w zamian za pracę w przemyśle, w kopalniach czy hutach, nie był taki różowy. Wymagało to wielu poświęceń, tęsknot i czasem rozstań z rodzinami. Ale wyruszając w świat i znajdując swe miejsca na ziemi, zakładano nowe familie, by z biegiem czasu stać się takim seniorem rodu. Zapewne ta fikcyjna panna Dorka, mieszkając na Nikiszu, także korzystała z magla i stamtąd przynosiła nowe wieści do domu.


Początek opowieści - w domu rodzinnym Francka z Podlesia



Praca u wujka szewca



W sklepie kolonialnym: "... Na półkach leżą cuda i wianki. Puszki, pudełka i stoi kasa. Pani podobna do ciotki Hanki, mówi, że tytoń jest pierwsza klasa!..." (fragment wiersza towarzyszącego wystawie)



"Gyszenk", czyli prezent dla mamy: "...Kupić chciał matce chustę paradną, w tureckie wzory albo i w kratę..."(fragment wiersza towarzyszącego wystawie)



Mała kawiarnia, miejsce spotkań Francka i Dorki



W kuchni ważna rozmowa z ojcem dziewczyny - proszenie o rękę Dorki



W domu młodych bohaterów zaznaczyłam swą obecność ;)



W domu Francka i Dorki



Śląski strój weselny


Zabawna forma przedstawienia wystawy. Dowiaduję się u pań kustoszek, że wiersz na potrzeby tej opowieści ułożyła pani dyrektor tej placówki. Duże brawa za efekt!

Żałuję, że nie mogę dłużej być w nikiszowieckim maglu. Czas tak szybko mi tu płynie, a przecież jeszcze chcę rzucić okiem na miasto, zanim znów wsiądę do pociągu. No i przecież obiecałam sobie, że co jak co, ale regionalny obiad zjeść muszę. Zatem wsiadam do autobusu i jadę już w stronę centrum Katowic. Mam jeszcze do zobaczenia jedno miejsce, ale o tym to już w następnej opowieści z uroczej Silesii…

C.d.n. przy okazji J