Polska znana i nieznana: Miasto na kamieniu

Szydłowieckie spacery, czyli

o mieście na kamieniu…

                                                                                                                                                                          

Szydłowiec, miasto to leżące na styku województwa mazowieckiego i świętokrzyskiego, położone na Przedgórzu Iłżeckim w zalewie rzeki Korzeniówki, od dawna było moim małym podróżniczym marzeniem. Spytacie dlaczego? Zanim tam pojechałam, pewnie odpowiedziałabym, że nie wiem, po prostu chcę tam jechać i już. Dziś odpowiem, że miejsce to kryje w sobie ogromne pokłady historii. Choć dzięki wybudowanej obwodnicy, łączącej Warszawę i Kraków, leży nieco na uboczu, zasługuje na uwagę. To coś, co ciągnęło mnie do Szydłowca, miało rację. Zwykle przemykając obwodnicą omijałam to miasto. Myślałam, ot, jedno z wielu, jakie znajduje się w naszym pięknym kraju. Dziś wiem, że warto się było wybrać do niego i poświęcić mu nieco czasu. Zapraszam Cię dziś Szanowny Gościu do Szydłowca.

Dziwne to miasto. Leży na ziemi mazowieckiej, niektórzy myślą nawet, że to świętokrzyskie, dawniej należał do ziemi sandomierskiej, więc biorąc pod uwagę tradycje historyczne, przynależy do Małopolski. Miasto usadowiło się tak po środku, w dodatku na ogromnych pokładach piaskowca.

Szydłowiecki piaskowiec


Szydłowiec został założony prawdopodobnie w XII w. To tu, na wyspie w rozlewiskach rzeki Korzeniówki, zbudowano gród. Niedaleko od niego znajdowała się osada, która wraz z powstałym grodem stanowiła pole działalności rodu Odrowążów. Całość zwano Sydłowcem. Miejscowość ta rozwijała się na styku wielu dróg. I jak to zwykle w historii bywa, rodzinne podziały sprawiły, że w XIV w., miasto trafiło w ręce bocznej linii Odrowążów z Chlewisk.

Rozstaj dróg w Szydłowcu

Pierwszymi Odrowążami, którzy przyjęli nazwisko Szydłowieckich, byli bracia Jakub i Sławko. I to oni przyczynili się w XV w. do rozwoju miasta. To dzięki nim powstał kościół parafialny św. Zygmunta, jeszcze wtedy osada, nabyła prawa miejskie, rozwijało się rzemiosło tkackie oraz piwowarskie, a z pobliskich kamieniołomów eksploatowało się miejscowy kamień. Miasto posiadało rynek, który był w miejscu dawnego placu targowego.

W kolejnym wieku Szydłowiec znów zawdzięczył swój rozkwit dzięki następnym braciom: Mikołajowi i Krzysztofowi Szydłowieckim. Miasto otrzymało przywileje królewskie na dwa nowe jarmarki i piątkowy targ, co oznaczało, że wtedy miał ich już pięć i dodatkowo co tydzień w piątek, co umożliwiło prawo magdeburskie, nadane miastu, jeszcze przez Kazimierza Jagiellończyka.

W latach 1470-1480 Stanisław Szydłowiecki zbudował gotycki zamek w miejscu dawnego grodu. Składał się on z budynku mieszkalnego, zwanego dworem, wieży bramnej, mostu zwodzonego i stałego oraz murów obronnych.

 

Zamek szydłowiecki - widok jaki wyłania się, gdy się idzie od strony rynku

Zamek w Szydłowcu - piaskowiec otynkowany na biało

Brama wejściowa na zamek

Gdy właścicielami stali się Mikołaj i Krzysztof, gotycki zamek, teraz pod wpływem epoki Odrodzenia, stał się renesansową rezydencją. Za ich czasów budowla miała loggię widokową, gzymsy i elewacje wykonane w technice sgraffito. Wokół stawu założono zwierzyniec.

Ale na Mikołaju i Krzysztofie skończyła się męska linia rodu Szydłowieckich. W 1548r Elżbieta Szydłowiecka, córka Krzysztofa, wyszła za mąż za Mikołaja Radziwiłła „Czarnego”. Dobra szydłowieckie wniosła w posagu kolejnej potężnej rodziny. Choć para na stałe była w Nieświeżu, to dbała o rozwój miasta i majątku. Dzięki nim miasto miało kolejne przywileje, Szydłowieccy mogli też handlować na obszarze całej Rzeczypospolitej. Radziwiłłowie dokonali rozbudowy zamku, byli też fundatorami ołtarzy w kościele parafialnym. Czas baroku wymusza nowe dekoracje, więc zamek dostał od strony dziedzińca wieżyczki z klatką schodową, narożne ganki, wzniesiono bastiony, powstała wielka sala kuchenna oraz nowe skrzydła zamku. Pojawiła się też zamkowa kaplica w wieży bramnej.

Tablica informacyjna przed wejściem do zamku

 

Na zamkowym dziedzińcu

Kartusz herbowy Radziwiłłów podtrzymują dwa lwy. Na tarczy znajduje się tarcza z orłem radziwiłłowskim, a na niej wykuto herby Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła: Tręby, Odrowąż - herb otoczony wężem, zjadającym własny ogon, Tarnawa (babki macierzystej, czyli babci ze strony matki) i Dąbrowa (babki ojczystej, czyli babci ze strony ojca)

Renesansowe balkony

Po III rozbiorze Polski Szydłowiec znalazł się w zaborze austriackim, gdzie rząd austriacki wystawił zamek na publiczną licytację w 1802r. Dobra szydłowieckie zakupiła księżna Anna Jadwiga Sapieżyna, szalenie ciekawa postać. Otóż była to dama, która przywiozła z Włoch obecny hymn Polski – „Mazurek Dąbrowskiego”. Wiedzieliście o tym? Ponoć śpiewała go, przy otwartym oknie, w swej rezydencji na Nowym Świecie w Warszawie i tak właśnie go rozsławiła. Nie przypuszczała pewnie, że dziś to, co nuciła na całe gardło, będą śpiewać wszyscy w Polsce a najbardziej zbiorowo przed meczami na stadionach. Nie wiedziała także, że zostanie prababcią kardynała Adama Sapiechy, który wyświęci przyszłego Papieża Polaka.
 

Wieża bramna - prawdopodobnie najstarsza część zamku

Na zamkowym dziedzińcu

Tablica pamiątkowa nawiązująca do wizyty Księcia Józefa Poniatowskiego

 

Dekoracje wykonane metodą sgraffito

Wejście do muzeum - widok od strony parku

Ale wróćmy na zamek. Gdy stał się on własnością księżnej, ta wzbogaciła go o wnętrza z klasycystycznymi detalami. Rozbudowała ogród spacerowy między zamkiem a miastem. To również z jej inicjatywy, przy rynku stanął w 1819r budynek w stylu klasycystycznym, który służył jako szkoła elementarna. Zastosowano w niej nowatorski system nauczania, tzn. nauczyciel kształcił pewną grupę starszych dzieci, a te z kolei uczyły inne dzieci (tzw. system Bella-Lancastra). Szkołę Szydłowiecką zwano „Szkołą wzajemnego uczenia się”, wówczas była to placówka oświatowa o najwyższym poziomie kształcenia. Księżna Sapieżyna corocznie przekazywała najlepiej uczącym się uczniom nagrody w postaci książek. W latach 70. XX w. budynek został adaptowany na hotel i zwie się „Domem pod Dębem”. Został wykonany z miejscowego kamienia – piaskowca. Za budynkiem znajdują się wysokie dęby, dzięki którym zawdzięcza on swoją nazwę.

Dom pod Dębem - dawna szkoła elementarna

Księżna Anna Sapieżyna była ostatnią właścicielką zamku i miasta. W 1828r szydłowieckie włości zostały przez nią sprzedane skarbowi Królestwa Polskiego.

Lata 30. XXw. dały pomysł na urządzenie w zamku fabryki sukna lub szkołę. Ostatecznie posłużył jako… skład zbożowy a potem skład piwa.

W czasie Powstania Styczniowego 1863r w Szydłowcu walczył korpus Mariana Langiewicza. W tym czasie w zamku znajdował się lazaret.

W latach 60. XX w. na zamku działał dom kultury i wtedy też dokonano remontu obiektu. Obecnie jest tam Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych, Biblioteka Publiczna oraz Szydłowieckie Centrum Kultury. Zamek szydłowiecki jest dwupiętrowy, trójskrzydłowy, gdzie dziedziniec z jednej strony zamknięty jest murem. Całość otynkowana jest na biało, a zbudowana oczywiście z piaskowca. Elementem dostrzegalnym są rzygacze, czyli miedziane gargulce w formie smoka. Wnętrza zamkowe nie są udostępnione do zwiedzania. Wyjątek stanowi Biblioteka oraz muzeum. Niestety te ostatnie podczas mojego tam pobytu przechodziło jakiś remont i było zamknięte.

Szydłowiecki zamek - widok od strony parku

Zamek Szydłowieckich i Radziwiłłów w otoczeniu fosy

Cały zamek otacza fosa oraz Park Radziwiłłowski – najstarszy w Szydłowcu, założony w XVI w. przez Mikołaja Szydłowieckiego.

W Parku Radziwiłłowskim

W parku znajdują się fantazyjnie powyginane drzewa

Odrobina czułości w parku

Widok na zamek

Przejdźmy zatem dalej w naszym spacerze po Szydłowcu, znów cofając się i przeskakując w czasie.

Wiek XVII to wydobycie na dużą skalę piaskowca i jego dalsza obróbka, a co za tym idzie rozwój rzemiosł.

Tablica informacyjna przy szydłowieckim dawnym kamieniołomie

Dawny kamieniołom - dziś zalany wodą

Widoczne warstwy wydobycia piaskowca

Nad dawnym kamieniołomem

Wówczas miasto nie było umocnione. Na wylotach głównych dróg były bramy, a pozostałe ulice zamykane były furtami. Sama miejscowość posiadała kilka murowanych kamienic, często z podziemnymi korytarzami, lecz w większości były to domy drewniane.

W 1602r na Rynku rozpoczęto budowę Ratusza. To późnorenesansowy budynek, obecnie siedziba burmistrza.

Z lewej budynek Ratusza, z prawej zarys kościoła św. Zygmunta

Szydłowiecki Ratusz

Umiejscowiono go w samym środku czworobocznego rynku, zgodnie z nakazem wynikającym z prawa magdeburskiego. Na wieży Ratusza umieszczono renesansowy hełm oraz zegar. Całość jest otynkowana na biało a w attyce wymalowano Mękę Pańską metodą sgraffito. Po dewastacji Ratusza w czasie I wojny światowej i częściowym wysadzeniu w powietrze był kilka razy przebudowywany. Dziś jest to budowla na planie prostokąta, posiadająca w każdym rogu wieżyczkę.

Wieża ratuszowa

W podziemiu wieży znajdowało się więzienie. Dziś mieści się kawiarnia. Oprócz władz miejskich, w budynku jest Urząd Stanu Cywilnego i Wydział Spraw Obywatelskich. Szydłowiecki Ratusz to najlepiej zachowany późnorenesansowy zabytek w Polsce.

Z tyłu Ratusza, widoczne na dalszym planie kamienice dawniej miały podcienia

Przed budynkiem postawiono pręgierz, zdobiony w maszkarony oraz kamienna kolumna z balustradą, na której umieszczono posąg kobiety, zwany „Zośką”. Mówi się, że to była mieszczka i pierwsza osoba skazana na publiczną chłostę.
 

Pręgierz na szydłowieckim rynku, zdobiony w maszkarony

"Zośka" - ciekawe za co ją wychłostano?

Z murowanych budowli w obrębie rynku, rzuca się w oczy sylwetka kościoła św. Zygmunta. To rzymskokatolicki kościół farny. 

Uliczka, przy której znajduje się kościół św. Zygmunta

Kościół farny pod wezwaniem św. Zygmunta

Dokument erekcyjny kościoła, zbudowanego z fundacji  Jakuba i Sławka Odrowążów, datowany jest na 1 stycznia 1401r. W końcu XV w.  Jakub Szydłowiecki rozpoczął budowę fary murowanej, ukończył ją jego brat Mikołaj Szydłowiecki przed 1525r. Ufundował on także większość wyposażenia kościoła. Świątynia powstała oczywiście z miejscowego piaskowca. W 1563r kościół zamknął Mikołaj Radziwiłł „Czarny”, gdyż był kalwinem. Otworzył ją z powrotem jego syn – Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka”. W prezbiterium znajduje się płyta nagrobna Mikołaja Szydłowieckiego, w całości wykonana z czerwonego marmuru. 

Nawa główna kościoła, z lewej strony ołtarza głównego znajduje się nagrobna płyta Mikołaja Szydłowieckiego z czerwonego marmuru ( tu, słabo widoczna)

Nawa główna na stropie posiada polichromie autorstwa Stanisława Samostrzelnika.

  Strop kościoła

Najstarsze malowidła odkryte na ścianie bocznej kościoła

Dekorowany sufit pod chórem, z prawej widoczny fragment stropu

Chór z organami

Kaplica boczna pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny

Z przełomu XVI i XVII w. pochodzą rysunki i napisy na kamiennych ciosach prezbiterium – przedstawiają budowle świeckie i kościelne, zawierają nazwiska i daty. To swego rodzaju podpisy, coś co normalnie nazwalibyśmy aktem wandalizmu, dziś jest historyczną pamiątką.

Zegar słoneczny na ciosach prezbiterium

Zabytkowe podpisy, po środku rysunek kościoła

Najstarsze wyryte malowidło, prawdopodobnie przedstawiające coś w rodzaju ratusza

Podpis z 1593r wykonany przez Martinusa Gladiatora z rysunkiem, który także może przedstawiać budynek ratusza lub budynek władz miejskich

Tak, jak wiek XVII był okresem największego rozkwitu miasta, tak wiek XVIII był czasem jego upadku. W połowie wieku XVII miasto nawiedzały liczne epidemie, pojawiła się „morowa godzina”, czyli dżuma.

 Plac św. Ducha - w tym miejscu Mikołaj Szydłowiecki wystawił w 1528-1529r drewniany kościół wraz ze szpitalem pod wezwaniem Świętego Ducha i Świętej Anny. Kiedy świątynia uległa zniszczeniu, wybudowano nową. Obiekt spłonął w 1876r. Na jego miejscu stoi dziś kamienny krzyż.

 Na przykościelnym placu grzebano zmarłych, zgodnie z ówczesnym zwyczajem. Dziś można tu dostrzec pozostałości cmentarza na fundamentach dawnej świątyni

Najstarsza zachowana płyta nagrobna, na której zapisano słowa o "morowym powietrzu": "Pod tym kamieniem odpoczywa Anna Kosowa, małżonka Marcina Kosa mieszczanina szydłowieckiego, która umarła czasu powietrza morowego dnia (1?) sierpnia roku pańskiego 1683r"

Płyta nagrobna z piękną sentencją: "Tryumfuj Romualdzie, Tyś już pewien nieba. Nam jeszcze żyć, pracować i umierać trzeba. Nie rozpaczajmy, dziej się Boża Wola. Choć okropny rozdział i nieszczęsna dola. 10 grudnia 1855r. Mięchowski"

Wojny prowadzone ze Szwecją osłabiły też pozycję mieszkańców. Nastąpiło masowe wyludnienie miasta. Aby móc czerpać dochody z działalności cechów rzemieślniczych, zaczęto pozyskiwać nowych osadników. Byli to Żydzi. W 1711r liczba ich była tak wielka, że zaczęto budowę synagogi. Wtedy też powstała gmina żydowska i kirkut. Żydzi zapewniali stałe kontakty handlowe od Gdańska aż po Kraków.

Synagoga Garbarska została zbudowana w 1730r dla żydowskich robotników pracujących w miejscowej garbarni oraz rodziny Ajzenbergów, którzy byli właścicielami owej garbarni.

Ulica wyprowadzająca wprost na synagogę

Budynek ucierpiał w czasie II wojny światowej, potem powoli niszczał stojąc opuszczony. Niewiele Żydów przeżyło wojnę, a ci co powrócili do Szydłowca, prawie natychmiast opuścili miasto. Synagoga służyła za świetlicę spółdzielni garbarskiej, była salą konferencyjną, potem o zgrozo! – lokalem gastronomicznym. Obecnie mieści się tu społeczny Ośrodek Edukacyjno-Kulturalny „Szydłowiecki Sztetl”.  Budynek synagogi wzniesiono na planie prostokąta, w stylu barokowo-klasycystycznym. Z oryginalnego kształtu synagogi pozostała tylko ściana frontowa.

Synagoga Garbarska

Wewnątrz znajduje się zaniedbane malowidło, przedstawiające butelkę wina, paterę z owocami, gwiazdę Dawida oraz hebrajski napis. Niestety nie dane mi było zobaczyć jak się prezentują obecnie.

Synagoga garbarska i budynek należący do rodziny właścicieli garbarni

Na początku XX w. w mieście rozwinął się przemysł browarniczy, garbarski a także konfekcyjny. Do I wojny światowej Szydłowiec miał swoje odlewnie, hutę szkła czy cegielnię.

W czasie I wojny światowej miasto znalazło się pod okupacją austriacką i to właśnie wtedy wysadzono wieżę ratusza.

Ulica w Szydłowcu z widocznym w oddali Ratuszem oraz za nim, kościołem św. Zygmunta

W 1923r na rynku wzniesiono pomnik T. Kościuszki, choć ten prawdopodobnie w ogóle w mieście nie był.

Pomnik Tadeusza Kościuszki na szydłowieckim rynku

Tadeusz Kościuszko i Ratusz w tle

Szydłowiec podnosił się po tragicznej wojnie, jak wtedy myślano. Wówczas liczył sobie ok. 11.000 mieszkańców, z których większość stanowili Żydzi.

I przyszła II wojna światowa. Miasto opanowali Niemcy. Szydłowiec stał się otwartym gettem. Odebrano Żydom majątki, pozbawiono ich praw, zmuszano do ciężkich robót. Spora ich liczba zginęła w Treblince. W 1943r droga prowadząca do dworca, stała się krwawą drogą Żydów. Wraz z zagładą społeczeństwa, okupant niszczył też miasto. Niestraszna mu była działalność majora Henryka Hubala-Dobrzańskiego, który prowadził działania wojenne w tym terenie.

Okres powojenny to rozwój obróbki kamienia szydłowieckiego. Z wojennych zgliszcz podnosiły się i inne gałęzie gospodarki. Miasto znów odżyło. Budowano bloki mieszkalne, powstawały nowe osiedla. Wytyczano nowe skwery, restaurowano zabytkowe budowle a w rozlewisku rzeki Korzeniówki powstał zalew.

Rzeka Korzeniówka

W 2005r Szydłowiec został stolicą kulturalną Mazowsza.

By spojrzeć z góry na miasto, warto wspiąć się na niewielką Górę Trzech Krzyży.
 

Tablica informacyjna przy Górze Trzech Krzyży

Na Górze Trzech Krzyży

Jest to sztuczne wzniesienie, które tradycja wiąże z zarazami, które dawniej nawiedzały miasto. Prawda jednak wygląda inaczej. Góra została uformowana wskutek nagromadzenia materiału odpadowego, który powstał przy eksploatacji i obróbce piaskowców.

Góra Trzech Krzyży będąca jednocześnie stanowiskiem, gdzie najbardziej można zobaczyć piaskowiec, po którym się stąpa

Zamek w Szydłowcu widziany z Góry Trzech Krzyży

Bo Szydłowiec to miasto na kamieniu. Żyło z piaskowca. Produkowano z niego osełki, młyńskie kamienie, przede wszystkim kamienie służące jako budulec zamków, pałaców czy kościołów. Po II wojnie światowej surowiec ten był pozyskiwany w celu odbudowy wielu zniszczonych zabytków a także odbudowy Warszawy i innych miast Polski.

Panorama Szydłowca z Góry Trzech Krzyży: po środku Ratusz, z prawej strony kościół św. Zygmunta

Takie to miasto. Choć miało skomplikowaną historię, można by powiedzieć, że teraz niczym nie wyróżnia się spośród innych miast Polski. A jednak potrafiło mnie zaskoczyć. Już od kilku lat chciałam go odwiedzić. I cieszę się, że dopięłam swego. Bliżej poznałam miasto na kamieniu…

Koniec