Białystok: Rynek, Katedra i budynki z duszą

Różności Białegostoku,

czyli o tym,

co robiłam w tym mieście

Przyszła pora na dokończenie spaceru po Białymstoku. Odbyłam go na początku lipca, w najbardziej gorącym weekendzie rozpoczynającego się właśnie lata. Upał nie przeszkodził jednak w odkrywaniu stolicy Podlasia. W poprzednim wpisie o tym mieście (o nim możesz przeczytać TUTAJ), zwiedziliśmy pałac Branickich. Z rodem tym silnie związane jest miasto, tak, że roboczo nazwałam go Branistokiem J

Kontynuując nasz spacer, wychodzimy przez Wielką Bramę pałacu, zwaną Gryfem i kierujemy się w stronę rynku. Po prawej stronie mijamy mały, ładny budyneczek. To Urząd Stanu Cywilnego, ale pierwotnie był to pałacyk gościnny państwa Branickich. Został zbudowany w połowie XVIII w. w stylu barokowym. Niestety śmierć hetmana przerwała na kilka lat budowę. Dopiero w 1776r. podjęto na nowo prace, a dekorowaniem wnętrz zajął się Jan Sękowski, nadworny architekt Izabelli Branickiej. On też zamieszkał w tym pałacyku.

Pałacyk gościnny państwa Branickich

Kiedy Izabella umarła, budynek przeszedł w posiadanie cara Aleksandra I, który w 1837r przekazał go Instytutowi Panien Szlacheckich. W czasie II wojny światowej pałacyk podzielił los pałacu i został spalony. Odbudowano go w 1950r. na siedzibę Muzeum Ruchu Rewolucyjnego. Dziś ślubują tam sobie Pary Młode dozgonną miłość i uczciwość. Wnętrza pałacu są jednymi z ładniejszych, jakie są w tego typu placówkach.

Obecnie Pałac Ślubów

Wnętrze Pałacu Ślubów. Źródło: www.pl.wikipedia.org 

Wędrujemy dalej, by znów po prawej stronie ulicy dostrzec klasycystyczny gmach dawnej loży masońskiej w Białymstoku. To budynek z lat 1803-1806. Nie zauważyłam śladów czy też znaków masonów, może i nie przypatrywałam się zbyt uważnie. Dziś gmach zajmuje Książnica Podlaska.

Dawna loża masońska...

...dziś Książnica Podlaska

I tak dochodzimy do jednego z ważniejszych zabytków sakralnych miasta. To Bazylika Archikatedralna Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. I tu kolejna ciekawa historia. Kościół to połączenie dwóch budynków: starego (z pocz. XVII w.) i nowego (z pocz. XX w.)

Z lewej stary kościół, z prawej nowa świątynia

Białostocka katedra

Stary Kościół jest późnorenesansowy, zbudowany w latach 1617-1625. Całkowicie murowany, wzniesiony został z polecenia Piotra Wiesiołowskiego (tego samego, co wzniósł pałac Branickich, wtedy uchodzący za zamek).

Wejście do starego kościoła, dziś bocznej kaplicy

Ściany świątyni dekorowane są polichromiami z 1751r. autorstwa Antoniego Herliczki. Choć kościółek jest niewielki, to ma jednak bogato dekorowany ołtarz. Pokryty jest on białą polichromią ze złoceniami. Nad ołtarzem wisi obraz Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, namalowany przez Augustyna Mirysa (tego, który tak ładnie zakrył różnicę wieku między małżonkami na obrazach Branickich w kościele Trójcy Przenajświętszej  w Tykocinie). Nad obrazem widać Oko Opatrzności Bożej. Po obu stronach stoją rzeźby przedstawiające śśw. Piotra i Pawła z 1751r. Autorami ich są oczywiście albo Jakub Fontana albo Jan Jakub Plersch.  Po prawej stronie ołtarza widoczny nagrobek z czarnego marmuru. Tu pochowane są serca marszałkowej koronnej Katarzyny Aleksandy z Czarneckich Branickiej i Stefana Mikołaja Branickiego (a więc babci oraz ojca hetmana Jana Klemensa Branickiego). Analogicznie po lewej stronie mieści się nagrobek z sercem samego hetmana. Po prawej stronie maleńkiej świątyni znajduje się Epitafium Izabelli Branickiej na haftowanej tkaninie w ramie z 1811r. Na jego zwieńczeniu widzimy alabastrowy wazon, zawierający pamiątki drogie sercu hetmanowej. Ona sama spoczęła po śmierci w krypcie kościoła.

Wnętrze starego kościółka, z lewej strony ołtarza widoczne przejście do obecnego kościoła

Stary Kościół posiada oprócz pięknej ambony, również późnobarokowe organy, ufundowane przez Jana Klemensa i zbudowane w 1753r. przez Antoniego Wierzbowskiego z Warszawy. I choć jest pierwszym kościołem, to dziś stanowi boczną kaplicę kościoła nowego.

Organy i ambona w maleńkiej świątyni

I tu właśnie pojawia się ciekawa historia.

Otóż kiedy Białystok zaczął się rozrastać, stary kościół nie mógł już pomieścić wiernych. Wówczas byliśmy pod carskim zaborem. Wierni dostali zgodę władz carskich jedynie na rozbudowę istniejącej świątyni. Zgodnie z planem rusyfikacji ludności polskiej, nie zezwolono na budowę nowych świątyń. Powstał więc, śmiały plan „rozbudowy” kościoła ufundowanego przez Wiesiołowskiego. W latach 1900-1905 powstała, według projektu Józefa Piusa Dziekońskiego, „przybudówka” w stylu neogotyku nadwiślańskiego.

Bryła nowego kościoła

Pierwszy raz spotkałam się z takim obejściem carskiego zarządzenia, jeśli chodzi o budynek sakralny. Wcześniej spotkałam się z historią Kaplicy „Na Wodzie” w dolinie Prądnika, gdzie też przechytrzono zakaz. Ale z „dobudówką” pierwszy raz. Heh, Polak potrafi J.

Tak, czy siak, Kościół Nowy jest imponujący. Ma 90m długości i 72,5m wysokości. Przypomina nieco z zewnątrz kościół św. Floriana na Pradze w Warszawie. 17 września 1905r. dokonano uroczystego poświęcenia kościoła, choć wewnątrz prace wciąż trwały. Upiększano świątynię nawet w czasie II wojny światowej. W lipcu 1944r. udało się oba kościoły uratować od zniszczenia przez wycofujących się Niemców. Oczywiście po wojnie dokonano koniecznych napraw i remontów.

Wejście główne do "dobudówki" :)

Jeden z witraży w nowym kościele

Ołtarz główny świątyni zalicza się do ważnych dzieł polskiego neogotyku. Sceny figuralne rozmieszczono jak w ołtarzach średniowiecznych. Główna scena przedstawia rzeźbę Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. W dolnej części są apostołowie, po środku Maryja wzięta do nieba, a na samej górze wyobrażenie Trójcy Świętej. Na samym szczycie ołtarza, ledwo widoczne symbole czterech Ewangelistów: Mateusza (anioł), Łukasza (wół), Jana (orzeł) i Marka (lew). Na skrzydłach bocznych ołtarza znajdują się sceny z życia Maryi jak: Zwiastowanie, Nawiedzenie, Boże Narodzenie, Ofiarowanie.

Ołtarz główny katedry

Nawa główna katedry - widok w stronę ołtarza

Nawa główna katedry - widok w stronę chóru

Pięknym obrazem jest też ołtarz Matki Boskiej Częstochowskiej. Obraz przywieźli wierni z pielgrzymki w 1906r., a zakupili go za pieniądze składkowe. Ołtarz przypomina przekrój przez gotycką świątynię, pełną neogotyckich detali architektonicznych.

Ołtarz Matki Boskiej Częstochowskiej w bocznej nawie

Również interesującym i przyciągającym wzrok jest ołtarz Matki Bożej Miłosierdzia. W latach 70. XX w. powstał pomysł, by urządzić ołtarz poświęcony Matce Boskiej Ostrobramskiej, by w ten sposób podkreślić związek kościoła z Wilnem, które przecież należało kiedyś do Polski. W 1971r. przypadały uroczystości 300-lecia czci Matki Boskiej Ostrobramskiej. Zamówiono więc, kopię obrazu, który został poświęcony przez ówczesnego kardynała – Karola Wojtyłę. Dziś ołtarz ten jest diecezjalnym Sanktuarium Maryjnym. Ściągają tu potrzebujący, którzy zostawiają liczne wota dziękczynne.

Ołtarz Matki Bożej Miłosierdzia w bocznej kaplicy

No dobrze, pora wyjść z klimatyzowanego kościoła. Znów będziemy się smażyć na słońcu. Idziemy więc, na pobliski Rynek.

Stary kościół i ceglana "przybudówka" widziane z Rynku. Widoczna kurtyna wodna w ten upalny dzień została zainstalowana przez strażaków ku wielkiej radości dzieci, które właśnie rozpoczynały wakacje

Rynek Kościuszki

Nazywa się on Rynkiem Kościuszki i ma nietypowy kształt, zbliżony do trójkąta.

 Dawna zabudowa Białegostoku na makiecie. Tu najlepiej widać kształt rynku

Dawny Białystok: w centrum rynek z ratuszem po środku, dalej biały stary kościół, za nim budynek pałacyku gościnnego Branickich, Brama Gryf i pałac z prawej strony z dawnym zwierzyńcem oraz ogrodami: francuskim i włoskim. Budynek biały z niebieskim daszkiem to dawna synagoga.

Dziś to reprezentacyjny punkt miasta, służący odpoczynkowi mieszkańców i turystów, choć nie zawsze tak bywało.

Domy przy Rynku

Fontanna na Rynku

Kiedy w 1753r. w mieście wybuchł pożar, ówczesny właściciel Białegostoku – Jan Klemens (już nam doskonale znany), dokonał przebudowy. W centrum placu stanął ratusz z wieżą zegarową, którego budowę ukończono w 1761r. I jak to zwykle w takich przypadkach bywa, plac tętnił życiem. Tu znajdowały się kramy kupieckie, kwitł handel. Wieżę wykorzystywała straż pożarna jako punkt obserwacyjny. Nigdy nie urzędowały tu władze miasta. W 1939r. Armia Czerwona rozebrała budynek i zamierzała postawić w jego miejsce pomnik Stalina (!). Obiekt został odbudowany w latach 50. XX w. Teraz mieści się tu Muzeum Okręgowe, w którym można obejrzeć zbiory z zakresu sztuki, etnografii i archeologii. Dziś jednak do niego nie zajrzymy.

Ratusz z wieżą, który nigdy nie pełnił swej funkcji

Skupimy się za to na budynkach wokół rynku. Zaczniemy od tego, który jest po lewej stronie od wejścia do katedry. To Cerkhaus. Jest to barokowo-klasycystyczny budynek, w kształcie szlacheckiego dworku, wybudowany oczywiście z polecenia Jana Klemensa w latach 1795-1807. Miał być zbrojownią, jednak ostatecznie posłużył straży pożarnej jako magazyn sprzętu strażackiego.

Budynek Cerkhausu

Przełom XIX i XX w. przyniósł budynkowi nową funkcję. Teraz jest tu kuchnia prowadzona przez Białostockie Stowarzyszenie Trzeźwości. Potem staje się kawiarnią, z której korzystają w czasie II wojny światowej Niemcy. Wycofując się z frontu, niszczą budynek. Ten także został odbudowany w latach 50. XX w., choć nieco różnił się od pierwowzoru. Tym razem mieściła się tu Pracownia Konserwacji Zabytków Architektonicznych i siedziba Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Jednak od 1960 r. jest siedzibą Archiwum Państwowego.

Cerkhaus - dziś Archiwum Państwowe

Tuż obok Cerkhausu znajduje się barokowa kamienica z 1753r. To budynek Austerii, czyli dawnej karczmy. Pierwszymi mieszkańcami kamienicy była rodzina Korbutów, pracująca na dworze Branickich. W XIX w. kamienicę nabył Izaak Zabłudowski, białostocki kupiec, do rodziny którego, w 1864r., należało dziewięć najlepszych domów w mieście. W kamienicy tej mieściły się domy mieszkalne, zakłady rzemieślnicze, a potem kawiarnia. Po II wojnie światowej otworzono tu restaurację „Astoria”, czyli budynek wrócił do swej pierwotnej funkcji. Dziś można też zobaczyć na jego ścianie, tablicę pamiątkową, poświęconą Feliksowi Filipowiczowi, aptekarzowi w 20-leciu międzywojennym, z której wynika, że w domu tym mieściła się także apteka.

Dawna karczma, czyli Austeria

Tablica pamiątkowa poświęcona Feliksowi Filipowiczowi

Po drugiej stronie Rynku znajduje się budynek Klasztoru Sióstr Miłosierdzia, św. Wincentego á Paulo.

Klasztor Sióstr Miłosierdzia przy Rynku

Ozdobna tablica przed wejściem

Zgadniecie kto był fundatorem klasztoru? No jasne, że hetman Branicki. Siostry zostały sprowadzone w XVIII w. do Białegostoku, aby otoczyć opieką biednych i chorych mieszkańców. W 1863r. zostały, nakazem carskim, zmuszone do opuszczenia miasta. Konwent został przekazany Towarzystwu Dobroczynności, które prowadziło w nim przytułek, potem był tu też hotel. W 1923r. powróciły Siostrzyczki do Białegostoku i utworzyły tu ochronkę dla dziewcząt i biednych kobiet – Dom św. Marcina, później zakład opiekuńczo - wychowawczy i przedszkole, a od 1954r. dom dziecka. Dzisiaj siostry prowadzą tu niepubliczne przedszkole.

Wejście do dawnego konwentu, dziś przedszkola

Wokół Rynku można odnaleźć przepiękne kamienice. Niektóre mają sgraffita pochodzące z lat 70. XX w., ale są już wpisane do rejestru, jako zabytkowe. (np. kamienica z wojakami J).

Kamienica z wojakami

Fresk na ścianie jednej z kamienic

Są też budynki historyczne. Najbardziej efektowną pierzeją Rynku jest ta zachodnia. W sgraffitach można odnaleźć ornamentykę roślinną, muzy, a także wizerunki ludzi zasłużonych dla regionu jak: ks. Krzysztofa Kluka (przyrodnika), księżnę Annę z Sapiehów Jabłonowską (reformatorkę doby Oświecenia), Adriana Krzyżanowskiego (matematyka, fizyka, historyka), Krzysztofa Lacha Szyrmy (literata) i Antoniego Wagi (entomologa).

Kamienica w pomarańczowym odcieniu przedstawia wizerunki ludzi zasłużonych dla regionu

No my tu gadu, gadu, czas leci, a słońce wypala nam już mózgi. Pójdźmy zatem na malutki spacer w cieniu drzew. Troszkę się schłodzimy. Wchodzimy bowiem do parku miejskiego, zwanego Plantami. Tak, tak, nie tylko Kraków ma Planty.

Tablica przy parku

Park ten powstał w latach 1930-1938 na terenach przyległych do pałacu Branickich. I choć dziś nie zobaczymy dwóch słynnych rzeźb parkowych, to na chwilę zatrzymamy się przy parkowej fontannie. A potem przejdziemy Aleją Zakochanych ku następnej atrakcji miasta.

Jedna z alejek dawnego Zwierzyńca państwa Branickich, obecnie parku Planty

Dąb wolności - zasadzony przez ówczesnego prezydenta Polski - Bronisława Komorowskiego

Fontanna w parku

Gejzer po środku fontanny

Uchwycić kolorową chwilę...

Na początku parku odnajdujemy pomnik błogosławionego księdza Jerzego Popiełuszki. To tu dowiaduję się, że na chrzcie dano Mu imię Alfons, na cześć zmarłego wuja, którego pamięć kultywowano w domu. Kiedy po maturze wstąpił do Wyższego Metropolitarnego Seminarium Duchownego w Warszawie, zmienił imię na Jerzy, gdyż prawdziwe Jego imię źle się kojarzyło w stolicy.

Pomnik księdza Jerzego Popiełuszki, który urodził się niedaleko Białegostoku, w Okopach

W Białymstoku dokonano sekcji zwłok po śmierci Błogosławionego. Tu też ukryto, przed bezpieką, pobrane w czasie sekcji, relikwie zmarłego księdza.

I tak krocząc przez miasto docieramy do absolutnej perełki jak dla mnie. Ale, żeby potrzymać Was jeszcze w niepewności, zostawię ją na oddzielny wpis. To będzie zagadka, co też takiego spodobało mi się w Białymstoku J

Po drodze widzimy kamienicę ozdobioną bazyliszkiem.

Bazyliszek na jednej z kamienic

Tu dawniej mieściła się Fabryka Tytoniowa Fajwla Janowskiego. To produkowano papierosy, cygara i tabakę. Fajwel Janowski w swych zakładach zatrudniał żydowskie pracownice, płacąc im niewielkie pensje. W 1896r. wybuchł strajk. Pracownice zastrajkowały… zgłaszając się do aresztu policyjnego. W ten sposób usprawiedliwiały swoją nieobecność w pracy. Nie wiem czym się to dla nich skończyło, ale trzeba przyznać, że strajkowały w oryginalny sposób.

Dom Fajwla Janowskiego, dawna Fabryka Tytoniu

Jak w każdym mieście, sporo kamienic kryje w sobie mnóstwo ciekawych historii. Ta, o której opowiem Wam następnym razem, do dziś budzi mój uśmiech na twarzy. Przeniesiemy się w czasie. Obiecuję. Tymczasem odpocznijmy na chwilę…

C.d.n…. niebawem J