Zamość cz.1

W objęciach Renesansu, 

czyli skąd się wziął szwedzki stół ,
 dlaczego hejnał grany jest na trzy strony świata 
i co w mieście Zamoyskich robił Marek Grechuta

Moje pierwsze spotkanie z Zamościem to rok 2000. Wracam z wesela przyjaciół, które było w okolicy. Jestem nieco zmęczona, ale bardzo chcę po drodze wpaść choć na rynek. Pędzę 18-letnim, zielonym groszkiem, czyli Fiatem 126P, jeszcze na włoskich częściach. I oto jestem. Stoję na placu, rozglądam się, wreszcie siadam na ławce i wpatruję się w ratusz z pięknymi schodami. I wtedy myślę sobie: tu mi dobrze. Wpadam w coś w rodzaju błogostanu i gdyby nie fakt, że na wieczór mam być już w domu, w Warszawie, to pewnie bym tak siedziała i siedziała…

Jest 2015 rok. Postanawiam sprawdzić, czy Zamość po 15 latach obudzi we mnie takie same uczucia. W tym celu skoro świt mknę znów na wschód kraju. Jakże ja lubię tam jeździć. Zdecydowanie tam uczą życia w trybie „slow”.

Swoją podróż zaczynam od twierdzy Zamość.

Twierdza Zamość przedstawia się :)

286 lat twierdzy w Zamościu

Są to fortyfikacje, które otaczają miasto. Zostały zbudowane w latach 1579-1618 na zlecenie Jana Zamoyskiego. Zaprojektował je włoski architekt z okolic Padwy – Bernardo Morando, człowiek, który zakochał się nie tylko w polskiej ziemi, ale także w polskiej kobiecie o imieniu Katarzyna, z którą miał sześcioro dzieci.

Fortyfikacje zamojskie

Bastion VII - na końcu ścieżki opis tego, co znajduje się najbliżej

Twierdzy w Zamościu nigdy nie udało się zdobyć szturmem, przez prawie 300 lat była jedną z najpotężniejszych twierdz Rzeczypospolitej. Chrzest bojowy przeszła w listopadzie 1648 r., kiedy to wojska Bohdana Chmielnickiego, wsparte siłą wojsk Tuhaj-beja, próbowały zdobyć ją w natarciu. Warunki atmosferyczne a także źle wyliczona żywność , zmusiły obie strony do zawarcia pokoju. Dzięki temu wyeliminowano błędy konstrukcyjne, które w przyszłości mogły zaważyć na obronności miasta, a które wyszły w czasie szturmu.

Nadszaniec Bastionu VII

Twierdza Zamość i plan jej z ok. 1704 r.

Bogdan Chmielnicki

Korespondencja szlachty polskiej do Bogdana Chmielnickiego

Listy z twierdzy

Twierdza przeżyła kolejne oblężenie w czasie Potopu Szwedzkiego. Wtedy to miastem zarządzał ordynat Jan II Zamoyski (zwany Sobiepanem), który ożenił się z Marysieńką (Marią Kazimierą d’Arquien), późniejszą żoną króla Jana III Sobieskiego. 

Jan Sobiepan Zamoyski i Marysieńka

Król Jan III Sobieski

Wsparł on króla Jana Kazimierza, co skutkowało gniewem Szwedów. Natarli oni na Zamość, a wśród nich był sam Karol X Gustaw. Również i ten atak został odparty. Z tym wydarzeniem wiąże się też ciekawostka. Czy wiecie skąd pochodzi nazwa „szwedzki stół”? Nie, nie z IKEI drodzy moi. Otóż z Polski, z Zamościa właśnie. W 1656 r. król szwedzki, wspomniany Karol X Gustaw, chcąc zaoszczędzić sobie trudów długiego i wyczerpującego oblężenia Zamościa, wprosił się na śniadanie do Jana Sobiepana Zamoyskiego. Chciał w ten sposób nakłonić magnata do poddania miasta. I tu Zamoyski wykazał się nie lada dyplomacją. Królom odmawiać nie wypada, a Polacy z gościnności znani byli już i w XVII w. Zaproszenie, a właściwie wproszenie się, zostało przyjęte i Zamoyski podjął króla, tyle, że… za murami, przy wystawnie zastawionym stole, by pokazać, że mimo oblężenia, miasto ma zapasy żywności. Ale, by utrzeć nosa królowi, podjęto go na stojąco, gdyż ordynat zabronił wystawienia krzeseł. Odtąd tego typu przyjęcia nazywa się „stołem szwedzkim”.

A tak opisano twierdzę już w 1596 roku

Wróćmy jednak za mury twierdzy. Na mocy postanowień I rozbioru Polski, Zamość dostał się w 1772 r. pod panowanie austriackie. Ale już w 1809 r. przyłączono go do Księstwa Warszawskiego. A stał za tym książę Józef Poniatowski. Wygonił on Austriaków i zdobył miasto. Tu ciekawostką jest osoba Joanny Żubrowej – kobiety, która ukrywając swą płeć pod męskim mundurem, została podporucznikiem, brała udział w 17 bitwach, była uczestniczką wojen napoleońskich a także pierwszą kobietą odznaczoną krzyżem Virtuti Militari.

Niepowodzenia Napoleona i jego odwrót spod Moskwy, pociągnęły za sobą natarcie wojsk rosyjskich. Zamość stanął na ich drodze. Piechotą po stronie polskiej dowodził pułkownik, potem generał polski – Franciszek Żymirski, a całością wojsk dowodził generał Maurycy Hauke. Oprócz genialnej obrony Zamościa zasłynął on także zdolnościami organizacyjnymi. W czasie oblężenia miasta uruchomiono dzięki niemu młyn, garbarnię, kuźnię, browar i gorzelnię (no co, jakieś przyjemności żołnierze mieć musieli), a także fabrykę mydła i garnków produkowanych na potrzeby szpitala.

Generał Maurycy Hauke

Dziennik oblężenia twierdzy zamojskiej pisany na polecenie generała Hauke

Mundur paradny kompletny ułana 5 pułku ułanów im. Zamoyskich z 1831 r. Rekonstrukcja.

Tablica ze słupa granicznego habsburskiego Królestwa Galicji i Lodomerii, w obrębie której znalazł się Zamość po I rozbiorze Polski w 1772 r.

Kiedy wojska Napoleona poniosły klęskę w Bitwie Narodów (Bitwie pod Lipskiem, w której zginął też książę Józef Poniatowski) w 1813 r., załoga twierdzy zamojskiej, osłabiona przez głód i panujący szkorbut, podjęła decyzję o poddaniu się. Tym samym Zamość został włączony do utworzonego w 1815 r. Królestwa Polskiego.

Stanisław Kostka Zamoyski, XII ordynat w latach 1801-1831. Prezes Senatu Królestwa Polskiego. W 1821 r. podpisał układ o upaństwowieniu Zamościa

Na przełomie XVIII i XIX w. Austriacy założyli więzienie w Zamościu. Tu przetrzymywali tych, których wcześniej skazywano na Sybir.

Odrestaurowany Bastion VII

Widoczna fosa wokół fortyfikacji

Nadszaniec Bastionu VII

Kazamaty na poziomie fosy

Oprócz zwykłych przestępców czy wojskowych dezerterów, trafiali też niektórzy działacze niepodległościowi. Wśród nich najbardziej znany to Walerian Łukasiński (1786-1868), twórca Wolnomularstwa Narodowego i Towarzystwa Patriotycznego, major wojsk Królestwa Polskiego. Został on osadzony w zamojskiej twierdzy 6 października 1824 r., początkowo w kazamatach Bramy Lwowskiej. Zakuto mu ręce i nogi w kajdany, przetrzymywano w ciemnej, wilgotnej celi bez podłogi. W czasie Powstania Listopadowego wywieziono go do Twierdzy Szlisselburskiej, gdzie tam też zmarł. W sumie spędził łącznie w więzieniu 46 lat z 82 lat życia.

Brama Lwowska. Brama zaprojektowana przez Bernardo Morando, pochodzi z około 1599 r. Wnękę arkadową zdobi płaskorzeźba św. Tomasza z Chrystusem Zmartwychwstałym

Cela Waleriana Łukasińskiego

Płaskorzeźba z wizerunkiem Łukasińskiego z inskrypcją: "Nie ma mocy, która by zmogła miłość Ojczyzny prawdziwą"

Nadszaniec, jako budowlę forteczną wzniósł Korpus Inżynierów Wojskowych, dowodzony przez Jana Malletskiego, a jego budową kierowali Engbricht kapitan i Rossmann porucznik, o czym świadczy wyryty na murze napis

W czasie Powstania Listopadowego Zamość skapitulował, ustępując pod naciskiem wojsk carskich, na co wpływ miało też ich zwycięstwo w Bitwie pod Ostrołęką (26 maja 1831 r. – o czym pisałam w SWOJEJ RELACJI Z KURPIÓW). Tym samym twierdza straciła swe znaczenie i rozkazem cara Aleksandra II, została zlikwidowana w 1866r. Ale, ponieważ prowadzono niedbale rozbiórkę umocnień, wiele z ich fragmentów można zobaczyć do dziś.

Przechadzam się i ja wokół tych umocnień i myślę, że warto poświęcić więcej czasu na zwiedzenie tras turystycznych twierdzy. Ja mam jedynie kilka godzin by wziąć szturmem całe miasto, dlatego ograniczam się jedynie do wejścia na Nadszaniec Bastionu VII, najbardziej rozbudowanego i odrestaurowanego. Szkoda, że dłużej nie mogę na nim zabawić.

Mapa Zamościa

Który z was to Napoleon? :)

Wystawa wewnątrz bastionu

Wystawa wewnątrz bastionu

Nadszaniec wybudowano w latach 1825-1830

Ostrzał artyleryjski prowadzono ze strzelnic i z nasypu ziemnego

Na Bastionie VII

Na Bastionie VII

Nadszaniec Bastionu VII-widok od strony miasta

Ulicą Grodzką zmierzam ku Rynkowi Wielkiemu. Po lewej mam budynek dawnego szpitala.

Ulica Grodzka, z lewej budynek dawnego szpitala

Dawny szpital na ul. Grodzkiej, w tle Bastion VII

Za nim wzdłuż ulicy kamienice, w których jedna z nich jest szczególna. To dom rodzinny Marka Grechuty.

Ulica Grodzka, kręgosłup miasta. Kamienica pierwsza z lewej to dom rodzinny Marka Grechuty

Tu na świat przyszedł Marek Grechuta

Tablica pamiątkowa na domu Marka Grechuty

Przechodzę na jego tyły. To tu w 1945 r. urodził się znany pieśniarz, który rozsławił poezję śpiewając.

To tu na świat przyszedł sławny pieśniarz

Na tyłach kamienic przy ulicy Grodzkiej

W głowie składają mi się nuty jego piosenek, na przemian „Nie dokazuj” , „Dni, których nie znamy” i „W dzikie wino zaplątani” (nawiasem mówiąc wolę wersję tej piosenki w wydaniu zespołu Zakopower).  I to dzikie wino widzę na małym skwerku na tyłach domu Grechuty. Taki mały prywatny ogród. Uroczy zakątek Zamościa.

W dzikie wino zaplątani... :)

Skwerek na tyłach domu rodzinnego Marka Grechuty

Przejścia między kamienicami

I wreszcie wychodzę na Rynek Wielki. Ciekawa byłam czy wzbudzi we mnie to miejsce, emocje sprzed lat. I są takie same! Znów czuję się dobrze. Choć jestem tu w innej sytuacji, o innej porze roku, z innymi ludźmi wokół. Czuję wewnętrzną radość.

Podcienia kamienic na Rynku Wielkim

Rynek Wielki i Ratusz

Nazwa miasta wywodzi się od słów „za mostem”. Zamość powstał na terenie dawnej wsi Skokówka, w rozwidleniu rzek Wieprzec (obecnie Topornica) i Kalinowicy (obecnie Łabuńka). W akcie lokacyjnym wydanym 10 kwietnia 1580 r. w Jarosławcu, przez króla Stefana Batorego, nowe miasto nazwano Zamoście nad Wieprzcem. A powstało ono na zlecenie kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego. Jego projektantem został wspomniany Bernardo Morando. A że architekt ten pochodził z okolic Padwy, toteż Zamość zwano „Padwą Północy”.

Jan Zamoyski herbu Jelita (1542-1605), hetman i kanclerz wielki koronny, od którego zaczął się Zamość, I ordynat zamojski

Z lewej jedyny syn Jana Zamoyskiego - Tomasz Zamoyski (1594-1638), II ordynat zamojski, z prawej jego żona Katarzyna Ostrogska (1602-1642)

Początek Zamościa

Renesans to zwrot ku życiu doczesnemu. Leonardo da Vinci stworzył model miasta idealnego. Na tej bazie powstał Zamość. Stworzono go na planie człowieka: głową był pałac Zamoyskich, rezydencja hetmana, sercem – Rynek i Ratusz, płucami – Akademia Zamojska i Kolegiata, kręgosłup stanowiła ulica Grodzka, zaś kończynami były bastiony i szańce.

W 1589 r. utworzono Ordynację Zamoyską, która posiadała samodzielną strukturę administracyjno-ustrojową, z własną władzą sądowniczą, statutem, wojskiem oraz twierdzą. Ordynacja ta trwała do 1944 roku i ta wielka posiadłość ziemska posiadała 16 ordynatów. Zamoyscy dbali o drzewostan i to za ich staraniami powstał Roztoczański Park Krajobrazowy. Rodzina ratowała też tarpany, dzikie konie, by uchronić je przed zagładą. Niestety czysta rasa tarpanów przestała istnieć. Za to hoduje się podobne do tarpanów koniki polskie.

Zamość położony był na głównym szlaku handlowym do Lwowa, co pozwoliło na rozwój miasta. Stało się ważnym ośrodkiem gospodarczym i kulturowym. Zamoyski sprowadził do miasta Ormian, którzy byli świetnymi kupcami, Żydów, Greków, Włochów i innych cudzoziemców, co sprawiło, że miasto było bardzo zróżnicowane pod względem etnicznym i religijnym.

Plan i widok Zamościa z pocz. XVII w., który jest... 

...podłogą w Muzeum Zamojskim. Miedzioryt Franca Hogenberga wydany przez Georga Brauna w Kolonii w 1617r.

Na kwadratowym Rynku Wielkim, mającym wymiary 100x100, bezsprzecznie największe wrażenie robi Ratusz. Został wzniesiony w XVI w., zaś obecną formę otrzymał w XVIII w. Posiada 52 m wieżę zegarową oraz wachlarzowe schody, dobudowane w latach 1767-1770. 

Wieża Ratusza

Ratusz

Widok Ratusza od frontu

Z wieży zamojskiego Ratusza codziennie grany jest hejnał, jednak jako jedyny na świecie grany jest na trzy strony świata. Wytłumaczeń tego jest wiele. Jedno z nich mówi, że powiązane to jest z trzema bramami, jakie miasto posiadało w tych czasach. Inne mówi o tym, że hejnał nie jest grany w stronę Krakowa, gdzie urzędował król Zygmunt III Waza, którego planów hetman Zamoyski nie popierał.

I ja tam byłam...

W tej zielonej, skromnej  kamienicy (druga od prawej) mieszka ponoć syn ostatniego ordynata - XVI pana "państwa w państwie"

Kamienice przy rynku

Rynek otaczają malownicze kamienice, wyróżniające się  barwnymi fasadami, posiadające piękne płaskorzeźby lub ornamenty. Wśród nich skupione w jednej linii Kamienice Ormiańskie – pięć domów: Wilczkowska, Rudomiczowska, Pod Aniołem, Pod Małżeństwem, Pod Madonną.

Kamienice Ormiańskie: od lewej: zielona - Wilczkowska, żółta - Rudomiczowska, czerwona - Pod Aniołem, szafirowa - Pod Małżeństwem, blado cytrynowa - Pod Madonną

Szkoda, że te piękne kamienice przesłonięte były sceną

Okno kamienicy Pod Aniołem, a w nim wizerunek Tomasza Zamoyskiego i jego żony Katarzyny z Ostrogskich

Kamienica pod Aniołem, zwana też Pod Lwami lub od nazwiska właściciela, Kamienicą Bartoszewiczów. Wzniesiona w latach 1632 - 34. W niszy znajduje się Archanioł Gabriel, a na górnym piętrze po bokach dwa lwy oraz smok ze skrzydłami

Postać kobiety i mężczyzny w kamienicy Pod Małżeństwem. Wybudowana przed XVII w.

Kamienica Pod Madonną lub Sołtanowska. Wybudowana w połowie XVII w. w miejscu drewnianej, jaką nabył kupiec Sołtan Sachwelowicz (stąd druga nazwa). 

Płaskorzeźba przedstawia Madonnę z Dzieciątkiem, depczącą smoka

Św. Jerzy zabijający smoka

Obecnie mieści się w nich Muzeum Zamojskie, do którego oczywiście wchodzę, by zanurzyć się w historii miasta. Jak sama nazwa kamienic wskazuje, były one przyznane przez Zamoyskiego Ormianom. Powstały w XVII w. i miały podcienia. Każda inna, każda piękna. I niestety obecnie zasłonięte wielką sceną.

Wchodzę do środka. W kamienicach zachował się układ pomieszczeń, charakterystyczny dla dawnych mieszczańskich przyzwyczajeń. Główna ekspozycja ukazuje historię Zamościa od momentu powstania miasta, aż do 1939 r. Eksponowane są tu portrety Zamoyskich ordynatów, m.in. II ordynata Tomasza Zamoyskiego i jego żony Katarzyny z Ostrogskich, plany zamojskiej twierdzy, militaria, meble i sprzęty codziennego użytku. Spędzam tu chwilę czasu podziwiając piękne kamienne obramowania okien i przemykając między pomieszczeniami.

Drewniany sufit w jednej z sal Kamienic Ormiańskich

Herb rodowy Zamoyskich - Jelita

Przepiękna stolarka kamienna okien w Kamienicach Ormiańskich

Kamienna stolarka okien. Kiście winogron symbolizowały dostatek

Nisza, w której znajdowało się naczynie do mycia rąk

Kamienna stolarka drzwiowa

Pieczęć Akademii Zamojskiej

We wnętrzu Kamienic Ormiańskich

We wnętrzu Kamienic Ormiańskich

Komoda, tzw. cartosina. Drewno inkrustowane masą perłową, kością słoniową i srebrem. /Włochy, pocz. XVIII w./

Wnętrza ormiańskie

Wnętrza ormiańskie

Zofia z Czartoryskich, Ordynatowa Zamoyska 1778-1837, podobno najpiękniejsza dama ówczesnej epoki, zwana "Matką Rodu Zamoyskich", bowiem swemu mężowi Stanisławowi Kostce Zamoyskiemu powiła 10 dzieci: 7 synów i 3 córki. Zofia była często portretowana

XVII w. berło Rektora Akademii Zamojskiej

Znów wychodzę na Rynek Wielki. Jestem w centrum Starego Miasta, które w 1992 r. zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Kieruję swe kroki ku Katedrze Zamojskiej. Wywarła ona na mnie spore wrażenie, ale o tym napiszę w kolejnej części przechadzki po mieście idealnym.

C.d.n. …