W
objęciach Renesansu,
czyli skąd się wziął szwedzki stół ,
dlaczego hejnał grany jest na trzy strony świata
i co w mieście Zamoyskich robił Marek Grechuta
Moje
pierwsze spotkanie z Zamościem to rok 2000. Wracam z wesela przyjaciół, które
było w okolicy. Jestem nieco zmęczona, ale bardzo chcę po drodze wpaść choć na
rynek. Pędzę 18-letnim, zielonym groszkiem, czyli Fiatem 126P, jeszcze na
włoskich częściach. I oto jestem. Stoję na placu, rozglądam się, wreszcie
siadam na ławce i wpatruję się w ratusz z pięknymi schodami. I wtedy myślę
sobie: tu mi dobrze. Wpadam w coś w rodzaju błogostanu i gdyby nie fakt, że na
wieczór mam być już w domu, w Warszawie, to pewnie bym tak siedziała i
siedziała…
Jest 2015
rok. Postanawiam sprawdzić, czy Zamość po 15 latach obudzi we mnie takie same
uczucia. W tym celu skoro świt mknę znów na wschód kraju. Jakże ja lubię tam
jeździć. Zdecydowanie tam uczą życia w trybie „slow”.
Swoją podróż
zaczynam od twierdzy Zamość.
Twierdza Zamość przedstawia się :)
286 lat twierdzy w Zamościu
Są to
fortyfikacje, które otaczają miasto. Zostały zbudowane w latach 1579-1618 na
zlecenie Jana Zamoyskiego. Zaprojektował je włoski architekt z okolic Padwy – Bernardo
Morando, człowiek, który zakochał się nie tylko w polskiej ziemi, ale także w
polskiej kobiecie o imieniu Katarzyna, z którą miał sześcioro dzieci.
Fortyfikacje zamojskie
Bastion VII - na końcu ścieżki opis tego, co znajduje się najbliżej
Twierdzy w
Zamościu nigdy nie udało się zdobyć szturmem, przez prawie 300 lat była jedną z
najpotężniejszych twierdz Rzeczypospolitej. Chrzest bojowy przeszła w
listopadzie 1648 r., kiedy to wojska Bohdana Chmielnickiego, wsparte siłą wojsk
Tuhaj-beja, próbowały zdobyć ją w natarciu. Warunki atmosferyczne a także źle
wyliczona żywność , zmusiły obie strony do zawarcia pokoju. Dzięki temu
wyeliminowano błędy konstrukcyjne, które w przyszłości mogły zaważyć na
obronności miasta, a które wyszły w czasie szturmu.
Nadszaniec Bastionu VII
Twierdza Zamość i plan jej z ok. 1704 r.
Bogdan Chmielnicki
Korespondencja szlachty polskiej do Bogdana Chmielnickiego
Listy z twierdzy
Twierdza
przeżyła kolejne oblężenie w czasie Potopu Szwedzkiego. Wtedy to miastem
zarządzał ordynat Jan II Zamoyski (zwany Sobiepanem), który ożenił się z
Marysieńką (Marią Kazimierą d’Arquien), późniejszą żoną króla Jana III
Sobieskiego.
Jan Sobiepan Zamoyski i Marysieńka
Król Jan III Sobieski
Wsparł on króla Jana Kazimierza, co skutkowało gniewem Szwedów.
Natarli oni na Zamość, a wśród nich był sam Karol X Gustaw. Również i ten atak
został odparty. Z tym wydarzeniem wiąże się też ciekawostka. Czy wiecie skąd
pochodzi nazwa „szwedzki stół”? Nie, nie z IKEI drodzy moi. Otóż z Polski, z
Zamościa właśnie. W 1656 r. król szwedzki, wspomniany Karol X Gustaw, chcąc
zaoszczędzić sobie trudów długiego i wyczerpującego oblężenia Zamościa, wprosił
się na śniadanie do Jana Sobiepana Zamoyskiego. Chciał w ten sposób nakłonić
magnata do poddania miasta. I tu Zamoyski wykazał się nie lada dyplomacją.
Królom odmawiać nie wypada, a Polacy z gościnności znani byli już i w XVII w.
Zaproszenie, a właściwie wproszenie się, zostało przyjęte i Zamoyski podjął
króla, tyle, że… za murami, przy wystawnie zastawionym stole, by pokazać, że
mimo oblężenia, miasto ma zapasy żywności. Ale, by utrzeć nosa królowi, podjęto
go na stojąco, gdyż ordynat zabronił wystawienia krzeseł. Odtąd tego typu
przyjęcia nazywa się „stołem szwedzkim”.
A tak opisano twierdzę już w 1596 roku
Wróćmy
jednak za mury twierdzy. Na mocy postanowień I rozbioru Polski, Zamość dostał
się w 1772 r. pod panowanie austriackie. Ale już w 1809 r. przyłączono go do
Księstwa Warszawskiego. A stał za tym książę Józef Poniatowski. Wygonił on
Austriaków i zdobył miasto. Tu ciekawostką jest osoba Joanny Żubrowej –
kobiety, która ukrywając swą płeć pod męskim mundurem, została podporucznikiem,
brała udział w 17 bitwach, była uczestniczką wojen napoleońskich a także
pierwszą kobietą odznaczoną krzyżem Virtuti Militari.
Niepowodzenia
Napoleona i jego odwrót spod Moskwy, pociągnęły za sobą natarcie wojsk
rosyjskich. Zamość stanął na ich drodze. Piechotą po stronie polskiej dowodził
pułkownik, potem generał polski – Franciszek Żymirski, a całością wojsk
dowodził generał Maurycy Hauke. Oprócz genialnej obrony Zamościa zasłynął on
także zdolnościami organizacyjnymi. W czasie oblężenia miasta uruchomiono
dzięki niemu młyn, garbarnię, kuźnię, browar i gorzelnię (no co, jakieś
przyjemności żołnierze mieć musieli), a także fabrykę mydła i garnków
produkowanych na potrzeby szpitala.
Generał Maurycy Hauke
Dziennik oblężenia twierdzy zamojskiej pisany na polecenie generała Hauke
Mundur paradny kompletny ułana 5 pułku ułanów im. Zamoyskich z 1831 r. Rekonstrukcja.
Tablica ze słupa granicznego habsburskiego Królestwa Galicji i Lodomerii, w obrębie której znalazł się Zamość po I rozbiorze Polski w 1772 r.
Kiedy wojska
Napoleona poniosły klęskę w Bitwie Narodów (Bitwie pod Lipskiem, w której
zginął też książę Józef Poniatowski) w 1813 r., załoga twierdzy zamojskiej,
osłabiona przez głód i panujący szkorbut, podjęła decyzję o poddaniu się. Tym
samym Zamość został włączony do utworzonego w 1815 r. Królestwa Polskiego.
Stanisław Kostka Zamoyski, XII ordynat w latach 1801-1831. Prezes Senatu Królestwa Polskiego. W 1821 r. podpisał układ o upaństwowieniu Zamościa
Na przełomie
XVIII i XIX w. Austriacy założyli więzienie w Zamościu. Tu przetrzymywali tych,
których wcześniej skazywano na Sybir.
Odrestaurowany Bastion VII
Widoczna fosa wokół fortyfikacji
Nadszaniec Bastionu VII
Kazamaty na poziomie fosy
Oprócz zwykłych przestępców czy
wojskowych dezerterów, trafiali też niektórzy działacze niepodległościowi.
Wśród nich najbardziej znany to Walerian Łukasiński (1786-1868), twórca
Wolnomularstwa Narodowego i Towarzystwa Patriotycznego, major wojsk Królestwa
Polskiego. Został on osadzony w zamojskiej twierdzy 6 października 1824 r.,
początkowo w kazamatach Bramy Lwowskiej. Zakuto mu ręce i nogi w kajdany,
przetrzymywano w ciemnej, wilgotnej celi bez podłogi. W czasie Powstania
Listopadowego wywieziono go do Twierdzy Szlisselburskiej, gdzie tam też zmarł. W
sumie spędził łącznie w więzieniu 46 lat z 82 lat życia.
Brama Lwowska. Brama zaprojektowana przez Bernardo Morando, pochodzi z około 1599 r. Wnękę arkadową zdobi płaskorzeźba św. Tomasza z Chrystusem Zmartwychwstałym
Cela Waleriana Łukasińskiego
Płaskorzeźba z wizerunkiem Łukasińskiego z inskrypcją: "Nie ma mocy, która by zmogła miłość Ojczyzny prawdziwą"
Nadszaniec, jako budowlę forteczną wzniósł Korpus Inżynierów Wojskowych, dowodzony przez Jana Malletskiego, a jego budową kierowali Engbricht kapitan i Rossmann porucznik, o czym świadczy wyryty na murze napis
W czasie
Powstania Listopadowego Zamość skapitulował, ustępując pod naciskiem wojsk
carskich, na co wpływ miało też ich zwycięstwo w Bitwie pod Ostrołęką (26 maja
1831 r. – o czym pisałam w SWOJEJ RELACJI Z KURPIÓW). Tym samym twierdza
straciła swe znaczenie i rozkazem cara Aleksandra II, została zlikwidowana w
1866r. Ale, ponieważ prowadzono niedbale rozbiórkę umocnień, wiele z ich
fragmentów można zobaczyć do dziś.
Przechadzam
się i ja wokół tych umocnień i myślę, że warto poświęcić więcej czasu na
zwiedzenie tras turystycznych twierdzy. Ja mam jedynie kilka godzin by wziąć
szturmem całe miasto, dlatego ograniczam się jedynie do wejścia na Nadszaniec
Bastionu VII, najbardziej rozbudowanego i odrestaurowanego. Szkoda, że dłużej
nie mogę na nim zabawić.
Mapa Zamościa
Który z was to Napoleon? :)
Wystawa wewnątrz bastionu
Wystawa wewnątrz bastionu
Nadszaniec wybudowano w latach 1825-1830
Ostrzał artyleryjski prowadzono ze strzelnic i z nasypu ziemnego
Na Bastionie VII
Na Bastionie VII
Nadszaniec Bastionu VII-widok od strony miasta
Ulicą
Grodzką zmierzam ku Rynkowi Wielkiemu. Po lewej mam budynek dawnego szpitala.
Ulica Grodzka, z lewej budynek dawnego szpitala
Dawny szpital na ul. Grodzkiej, w tle Bastion VII
Za nim wzdłuż ulicy kamienice, w których jedna z nich jest szczególna. To dom
rodzinny Marka Grechuty.
Ulica Grodzka, kręgosłup miasta. Kamienica pierwsza z lewej to dom rodzinny Marka Grechuty
Tu na świat przyszedł Marek Grechuta
Tablica pamiątkowa na domu Marka Grechuty
Przechodzę na jego tyły. To tu w 1945 r. urodził się
znany pieśniarz, który rozsławił poezję śpiewając.
To tu na świat przyszedł sławny pieśniarz
Na tyłach kamienic przy ulicy Grodzkiej
W głowie składają mi się
nuty jego piosenek, na przemian „Nie dokazuj” , „Dni, których nie znamy” i „W
dzikie wino zaplątani” (nawiasem mówiąc wolę wersję tej piosenki w wydaniu
zespołu Zakopower). I to dzikie wino
widzę na małym skwerku na tyłach domu Grechuty. Taki mały prywatny ogród.
Uroczy zakątek Zamościa.
W dzikie wino zaplątani... :)
Skwerek na tyłach domu rodzinnego Marka Grechuty
Przejścia między kamienicami
I wreszcie
wychodzę na Rynek Wielki. Ciekawa byłam czy wzbudzi we mnie to miejsce, emocje
sprzed lat. I są takie same! Znów czuję się dobrze. Choć jestem tu w innej
sytuacji, o innej porze roku, z innymi ludźmi wokół. Czuję wewnętrzną radość.
Podcienia kamienic na Rynku Wielkim
Rynek Wielki i Ratusz
Nazwa miasta
wywodzi się od słów „za mostem”. Zamość powstał na terenie dawnej wsi Skokówka,
w rozwidleniu rzek Wieprzec (obecnie Topornica) i Kalinowicy (obecnie Łabuńka).
W akcie lokacyjnym wydanym 10 kwietnia 1580 r. w Jarosławcu, przez króla
Stefana Batorego, nowe miasto nazwano Zamoście nad Wieprzcem. A powstało ono na
zlecenie kanclerza i hetmana wielkiego koronnego Jana Zamoyskiego. Jego
projektantem został wspomniany Bernardo Morando. A że architekt ten pochodził z
okolic Padwy, toteż Zamość zwano „Padwą Północy”.
Jan Zamoyski herbu Jelita (1542-1605), hetman i kanclerz wielki koronny, od którego zaczął się Zamość, I ordynat zamojski
Z lewej jedyny syn Jana Zamoyskiego - Tomasz Zamoyski (1594-1638), II ordynat zamojski, z prawej jego żona Katarzyna Ostrogska (1602-1642)
Początek Zamościa
Renesans to
zwrot ku życiu doczesnemu. Leonardo da Vinci stworzył model miasta idealnego.
Na tej bazie powstał Zamość. Stworzono go na planie człowieka: głową był pałac
Zamoyskich, rezydencja hetmana, sercem – Rynek i Ratusz, płucami – Akademia
Zamojska i Kolegiata, kręgosłup stanowiła ulica Grodzka, zaś kończynami były
bastiony i szańce.
W 1589 r.
utworzono Ordynację Zamoyską, która posiadała samodzielną strukturę
administracyjno-ustrojową, z własną władzą sądowniczą, statutem, wojskiem oraz
twierdzą. Ordynacja ta trwała do 1944 roku i ta wielka posiadłość ziemska
posiadała 16 ordynatów. Zamoyscy dbali o drzewostan i to za ich staraniami
powstał Roztoczański Park Krajobrazowy. Rodzina ratowała też tarpany, dzikie
konie, by uchronić je przed zagładą. Niestety czysta rasa tarpanów przestała
istnieć. Za to hoduje się podobne do tarpanów koniki polskie.
Zamość położony
był na głównym szlaku handlowym do Lwowa, co pozwoliło na rozwój miasta. Stało
się ważnym ośrodkiem gospodarczym i kulturowym. Zamoyski sprowadził do miasta
Ormian, którzy byli świetnymi kupcami, Żydów, Greków, Włochów i innych
cudzoziemców, co sprawiło, że miasto było bardzo zróżnicowane pod względem
etnicznym i religijnym.
Plan i widok Zamościa z pocz. XVII w., który jest...
...podłogą w Muzeum Zamojskim. Miedzioryt Franca Hogenberga wydany przez Georga Brauna w Kolonii w 1617r.
Na kwadratowym
Rynku Wielkim, mającym wymiary 100x100, bezsprzecznie największe wrażenie robi
Ratusz. Został wzniesiony w XVI w., zaś obecną formę otrzymał w XVIII w.
Posiada 52 m wieżę zegarową oraz wachlarzowe schody, dobudowane w latach
1767-1770.
Wieża Ratusza
Ratusz
Widok Ratusza od frontu
Z wieży zamojskiego Ratusza codziennie grany jest hejnał, jednak
jako jedyny na świecie grany jest na trzy strony świata. Wytłumaczeń tego jest
wiele. Jedno z nich mówi, że powiązane to jest z trzema bramami, jakie miasto
posiadało w tych czasach. Inne mówi o tym, że hejnał nie jest grany w stronę
Krakowa, gdzie urzędował król Zygmunt III Waza, którego planów hetman Zamoyski
nie popierał.
I ja tam byłam...
W tej zielonej, skromnej kamienicy (druga od prawej) mieszka ponoć syn ostatniego ordynata - XVI pana "państwa w państwie"
Kamienice przy rynku
Rynek
otaczają malownicze kamienice, wyróżniające się
barwnymi fasadami, posiadające piękne płaskorzeźby lub ornamenty. Wśród
nich skupione w jednej linii Kamienice Ormiańskie – pięć domów: Wilczkowska,
Rudomiczowska, Pod Aniołem, Pod Małżeństwem, Pod Madonną.
Kamienice Ormiańskie: od lewej: zielona - Wilczkowska, żółta - Rudomiczowska, czerwona - Pod Aniołem, szafirowa - Pod Małżeństwem, blado cytrynowa - Pod Madonną
Szkoda, że te piękne kamienice przesłonięte były sceną
Okno kamienicy Pod Aniołem, a w nim wizerunek Tomasza Zamoyskiego i jego żony Katarzyny z Ostrogskich
Kamienica pod Aniołem, zwana też Pod Lwami lub od nazwiska właściciela, Kamienicą Bartoszewiczów. Wzniesiona w latach 1632 - 34. W niszy znajduje się Archanioł Gabriel, a na górnym piętrze po bokach dwa lwy oraz smok ze skrzydłami
Postać kobiety i mężczyzny w kamienicy Pod Małżeństwem. Wybudowana przed XVII w.
Kamienica Pod Madonną lub Sołtanowska. Wybudowana w połowie XVII w. w miejscu drewnianej, jaką nabył kupiec Sołtan Sachwelowicz (stąd druga nazwa).
Płaskorzeźba przedstawia Madonnę z Dzieciątkiem, depczącą smoka
Św. Jerzy zabijający smoka
Obecnie mieści się w
nich Muzeum Zamojskie, do którego oczywiście wchodzę, by zanurzyć się w
historii miasta. Jak sama nazwa kamienic wskazuje, były one przyznane przez
Zamoyskiego Ormianom. Powstały w XVII w. i miały podcienia. Każda inna, każda
piękna. I niestety obecnie zasłonięte wielką sceną.
Wchodzę do środka.
W kamienicach zachował się układ pomieszczeń, charakterystyczny dla dawnych
mieszczańskich przyzwyczajeń. Główna ekspozycja ukazuje historię Zamościa od
momentu powstania miasta, aż do 1939 r. Eksponowane są tu portrety Zamoyskich
ordynatów, m.in. II ordynata Tomasza Zamoyskiego i jego żony Katarzyny z
Ostrogskich, plany zamojskiej twierdzy, militaria, meble i sprzęty codziennego
użytku. Spędzam tu chwilę czasu podziwiając piękne kamienne obramowania okien i
przemykając między pomieszczeniami.
Drewniany sufit w jednej z sal Kamienic Ormiańskich
Herb rodowy Zamoyskich - Jelita
Przepiękna stolarka kamienna okien w Kamienicach Ormiańskich
Kamienna stolarka okien. Kiście winogron symbolizowały dostatek
Nisza, w której znajdowało się naczynie do mycia rąk
Kamienna stolarka drzwiowa
Pieczęć Akademii Zamojskiej
We wnętrzu Kamienic Ormiańskich
We wnętrzu Kamienic Ormiańskich
Komoda, tzw. cartosina. Drewno inkrustowane masą perłową, kością słoniową i srebrem. /Włochy, pocz. XVIII w./
Wnętrza ormiańskie
Wnętrza ormiańskie
Zofia z Czartoryskich, Ordynatowa Zamoyska 1778-1837, podobno najpiękniejsza dama ówczesnej epoki, zwana "Matką Rodu Zamoyskich", bowiem swemu mężowi Stanisławowi Kostce Zamoyskiemu powiła 10 dzieci: 7 synów i 3 córki. Zofia była często portretowana
XVII w. berło Rektora Akademii Zamojskiej
Znów wychodzę
na Rynek Wielki. Jestem w centrum Starego Miasta, które w 1992 r. zostało
wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Kieruję swe kroki ku Katedrze
Zamojskiej. Wywarła ona na mnie spore wrażenie, ale o tym napiszę w kolejnej
części przechadzki po mieście idealnym.
C.d.n. …