Tomaszów Mazowiecki - co skrywała rzeka Pilica, a co teraz jest skarbem miasta?

Cuda natury i cuda wydobyte z rzeki,

czyli czym zachwycałam się

w Tomaszowie Mazowieckim

Julian Tuwim napisał: „A może byśmy tak, najmilsza, wpadli na dzień do Tomaszowa?...”

No to najmilsza odrzekła: „Oczywiście, najmilszy, pasuje mi sobota 13 października”

I właśnie w tym dniu pojechałam przekonać się, co takiego może mieć w sobie niespełna 64 tys. miasto, że nawiązał do niego słynny poeta (pomijając fakt, że jego żona, Stefania Tuwimowa urodziła się w Tomaszowie).

Rano zapakowałam się w pekaes na dworcu Zachodnim, by wysiąść na drugim przystanku ponad dwie godziny później. Dzień był cudowny i zupełnie nie przypominał październikowej aury. Było słonecznie, ciepło i sucho, a kolory jesieni pięknie były wyostrzone. W sam raz na spacer i fotograficzne safari.

Na przystanku autobusowym w Tomaszowie Mazowieckim

Swoją wędrówkę zaczęłam od najdalej położonej części miasta, od prawdziwego cudu natury. Troszkę pomogli mi kierowcy autobusów, którzy podpowiedzieli gdzie mam wysiąść, gdzie i w co się przesiąść. Dziękuję im bardzo, bo dzięki temu, nie musiałam iść na piechotę przez całe miasto.

Rzeka Pilica - to w niej kryły się prawdziwe skarby

Rzeka Pilica

Stałam u bramy prowadzącej do Rezerwatu „Niebieskie Źródła”. 

Wejście do Rezerwatu "Niebieskie Źródła"

Ten rezerwat przyrody został utworzony w 1961 r. na powierzchni 29 ha, celem ochrony malowniczych źródeł krasowych o błękitnym zabarwieniu, a także, by ochronić różne gatunki ptaków, które tu mają swoje „domostwa”.

„Niebieskie Źródła” to trzy wywierzyska, oddzielone od siebie wyspą, a w każdym z nich pulsuje obok siebie po kilkanaście źródeł. Zabarwienie wody w tych źródłach, to nic innego jak refleks świetlny, gdzie czysta woda pochłania promienie czerwone, a przepuszcza promienie niebieskie i zielone.

Niebieskie źródełka

To właśnie od tych niebieskich źródełek wziął nazwę cały rezerwat

Duśka u "Niebieskich Źródeł" :)

Pierwsze wzmianki pisane o „Niebieskich Źródłach” pochodzą z połowy XVIII w.  Ludzie nazywali je przeróżnie, np. „Modrymi Wodami”, „Błękitną Wodą”  czy  „Kolorowymi Źródłami”. U ujścia źródeł stał młyn, do którego dobudowano karczmę, nazwaną od nazwiska młynarza, „Utratą”. Źródlany młyn stał tu do września 1939 r.

Roślinność podwodna

Roślinki te wyglądają jak podwodny las :)

Wywierzyska

Wywierzyska, a w tle Wyspa Kacząt

U źródeł  było wielu dostojników, w tym car Mikołaj II. Wodzie przypisywano właściwości lecznicze, a na początku XX w. chciano tu urządzić leczniczy kurort. W tym samym czasie mieszkańcy pobliskiej Brzustówki, czerpiąc wodę, zwietrzyli interes i za opłatą (10 gr. za wiadro), zaopatrywali mieszkańców Tomaszowa Mazowieckiego. Konnymi beczkowozami przewożono wodę bogatą w minerały (w tym wapno). Chętnie używano jej do parzenia herbaty, namaczania grochu czy do mycia włosów. Wybuch II wojny światowej przerwał ten proceder.

Wyspa Kacząt

Na ścieżce dydaktycznej

Wyspa Płaczących Wierzb

Wyspa Płaczących Wierzb - całkiem baśniowe nazwy są w rezerwacie

Przyroda Rezerwatu "Niebieskie Źródła"

Sobotnia toaleta ;)

W latach 30. XX w. władze Tomaszowa Mazowieckiego podjęły próbę przekształcenia wywierzysk w park turystyczno – przyrodniczy. Usypano groblę, wykopano sztuczne kanały, ale wybuch wojny wstrzymał prace. Niemcy planowali urządzić tu ośrodek wypoczynkowy dla żołnierzy urlopowanych  z frontu. Zbudowali pomost widokowy nad źródłami oraz drewniane kładki. Wycięli też znaczną część drzewostanu „Niebieskich Źródeł”, przygotowując się do obrony przed ofensywą Armii Czerwonej na linii rzeki Pilicy.

W wyniku zabiegów łódzkich i tomaszowskich miłośników przyrody w 1954 r. rozebrano pomost i kładki, tworząc na wyspach ostoję ptaków i rezerwat roślinny. Ostatecznie w 1961 r. miejsce to stało się oficjalnie Rezerwatem Przyrody „Niebieskie Źródła”.

Przeglądające się w źródłach drzewa

Fragment ścieżki dydaktycznej

Dalej to już tylko las i Wyspa Samotnego Modrzewia

Wdychanie jesiennej aury

Kanał rzeki Pilicy

Kanał rzeki Pilicy

Październikowe słoneczko ;)

W rezerwacie

Niebiesko-zielone wody źródeł

Olchy porastające małe wysepki na wodzie

Podwodna roślinność

Pilica

Ponieważ pogoda była idealna do spacerów, postanowiłam najpierw przejść się nieco po lesie, w którym zostałam zaatakowana przez cieszącego się na mój widok psa, który spacerował z właścicielami. Pies skakał z radości, choć pierwszy raz mnie widział. A na jego pysku, mogłabym przysiąc, widziałam ciągły uśmiech. Kiedy już piesek pobiegł za właścicielami, którzy z trudem próbowali go odciągnąć ode mnie, wróciłam na ścieżkę przyrodniczą. Szeroka alejka sprzyjała spacerom całych rodzin. Po drodze porozmawiałam chwilkę z mieszkańcem Tomaszowa Mazowieckiego, który dokarmiał łabędzie i kaczki. Od niego dowiedziałam się, że to stali mieszkańcy wyspy i w tym roku para łabędzi dochowała się kolejnego potomstwa. Obserwacja ptaków jest fascynująca.

Stali mieszkańcy parku między wysepkami olch

Nad zakolem kaczek

Jesienne barwy

Olchy wyrastają na takich małych wysepkach i jest to dla nich bardzo charakterystyczne

Stali mieszkańcy parku - łabędzie z potomstwem tegorocznym

W lesie

Powrót na alejkę parkową

Spacer do źródeł był bardzo przyjemny. Po drodze zjadłam kanapkę i napiłam się ciepłej herbaty z termosu. Polecam zakosztowania tej przyjemności, jaką daje ta atrakcja miasta.

Po wyjściu z parku przeszłam na drugą stronę ulicy. Dosłownie na wprost wejścia do Rezerwatu „Niebieskich Źródeł” znajduje się kolejne fajne miejsce w Tomaszowie Mazowieckim. 

Wejście do Skansenu Rzeki Pilicy

A jest nim Skansen rzeki Pilicy. To pierwsze w Polsce muzeum, które poświęcone jest rzece. Pierwszym i największym obiektem znajdującym się na tym terenie, jest młyn wodny ze wsi Kuźnica Żerechowska, zbudowany w 1925 r. W jego wnętrzu można zobaczyć ekspozycję poświęconą tradycjom młynarstwa wodnego w dorzeczu Pilicy. 

Młyn wodny ze wsi Kuźnica Żerechowska

Swojskie klimaty we młynie ;)

Młyn wodny ze wsi Kuźnica Żerechowska

Przez takie okno można było usłyszeć przyśpiewki młynarza, albo jedynie stukot maszyn

Produkty mączne

Mundur pruski

Mundury żołnierzy polskich i sowieckich

Skarby wydobyte z dna Pilicy, należące do żołnierzy niemieckich - widoczny znak swastyki na odwrocie porcelany

Przybornik jakiegoś żołnierza niemieckiego, wydobyty z dna rzeki Pilicy

Elementy uzbrojenia wojsk niemieckich z 1945 r.

Pamiątki po niemieckiej okupacji tych terenów

Elementy uzbrojenia Armii Czerwonej z 1945 r.

Kolekcja młynków 

Tuż obok młyna zlokalizowano największą w Polsce kolekcję kamieni młyńskich (jest ich ponad 30). I wszystkie one pochodzą z młynów, które kiedyś stały nad Pilicą.

Ekspozycja kół młyńskich

W skansenie mieszczą się też różnego rodzaju militaria związane z II wojną światową. Większość z nich wydobyto z rzeki, inne pochodzą z terenów nadrzecznych. Najcenniejszym eksponatem jest opancerzony ciągnik artyleryjski Luftwaffe, który w 1945 r. zatonął podczas próby forsowania rzeki. Dziś po pieczołowitym odrestaurowaniu, jest jedynym, zachowanym tego typu pojazdem na świecie.

Czołg średni T-34/85, produkowany przez Rosjan od 1943 r., uważany za najlepszy czołg średni II wojny światowej (z lewej) oraz opancerzony ciągnik artyleryjski Luftwaffe na prototypie podwozia, wydobyty z dna Pilicy (z prawej)

Elementy wydobyte z rzeki Pilicy, w tym nadwozie niemieckiego wozu taborowego (wersja z 1944/45 r.)

Zresztą w tak małym skansenie naprawdę można znaleźć przeróżne eksponaty. Myślę, że poniższe zdjęcia zobrazują to lepiej, niż słowa.

Kuter holowniczy KH-200 przeznaczony do holowania promów przewozowych i członów mostów pontonowych, a także do przeprawy 20 żołnierzy desantu

Elementy mostu pontonowego typu PP-64 - pływający i brzegowy - każdy złożony z dwóch żelaznych pontonów, których łączna waga wynosi ponad 7 ton.

Armaty radzieckie z okresu II wojny światowej. W tle budynek dawnej świetlicy z nieistniejącej już kolonii letniej w Wąwale. Została ona utworzona w latach 20 - tych XX w. przez Ubezpieczalnię Społeczną w Tomaszowie Mazowieckim dla dzieci z biednych rodzin.

Ku lepszej przyszłości... może mnie oświeci. Przy słupku granicznym

Żołnierskie potrzeby serca, np. krucyfiks z nabojów z karabinu maszynowego

Elementy mszalne wykonane ze stopionego żelastwa - w czasie wojny nie musiało być złote a i tak było na wagę złota...

Pamiątki żołnierskie

Ku niepodległej... Głowa Naczelnika Józefa Piłsudskiego

Drogi do niepodległej Polski

Autentyczny dzwon z okrętu desantowego nazwanego "Pilica", pływającego po Bałtyku

Budynek spichlerza na paszę dla żubrów z dawnego zwierzyńca w Smardzewicach, z 1934 r., zbudowanego dla Prezydenta RP Ignacego Mościckiego. Na pierwszym planie okopy niemieckiej obrony Linii Pilicy

Okop z ziemianką dla 3 osobowej obsługi karabinu maszynowego, zbudowany na podstawie oryginalnej, niemieckiej instrukcji saperskiej z okresu II wojny światowej

Niemiecki Schron Bojowy typu "TOBRUK", zbudowany w II połowie 1944 r. jako element tworzonej przez dowództwo niemieckie obronnej Linii Pilicy. 

Schron Bojowy typu "TOBRUK" był wykorzystywany do walki z żołnierzami radzieckimi. Miejsca w nim nie było zbyt wiele, a całość ogrzewał mały piecyk, typu koza 

Pancerne drzwi pochodzą prawdopodobnie z poniemieckiego schronu kolejowego w Jeleniu. Ważą po kilkaset kilogramów, są gazoszczelne, mające 3 cm grubości. Znaleziono je na prywatnej posesji w 2011 r. Być może to element unikatowy na skalę krajową, bowiem takie rzeczy po wojnie zabierano na złom.

Niemiecki schron wartowniczy typu "einmannbunker". To żelbetonowa konstrukcja ustawiana głównie na terenach kolejowych i przemysłowych. Tu mógł się ukryć wartownik w pozycji stojącej lub siedzącej na wypadek bombardowania aliantów lub ostrzału artyleryjskiego.

W Skansenie Rzeki Pilicy znajdują się też obiekty pochodzące z nieodległej Spały, z czasów, kiedy to miejscowość ta pełniła funkcję rezydencji rosyjskich carów. I tak jasny budynek z przełomu XIX i XX w. pełnił funkcję carskiej toalety pochodzącej z myśliwskiej rezydencji w Spale. Obok ozdobne słupki pochodzą z bramy, prowadzącej niegdyś do carskiej rezydencji.

Pierwszy budynek z lewej to carska toaleta. Przed budynkiem słupki z bramy wiodącej do carskiej rezydencji w Spale

Carski wychodek

Wnętrze budynku kryje wiele pamiątek z czasów zaborów

Na ścianach portret cara Mikołaja II i jego małżonki Aleksandry Romanowej

Herb Tomaszowa Mazowieckiego to jednocześnie herb szlachecki Rawicz, który nawiązuje do założyciela miasta - hrabiego Antoniego Jana Ostrowskiego, który nazwał miasto na cześć swojego ojca, Tomasza. Siedząca na niedźwiedziu kobieta w koronie nawiązuje do legendy: otóż początek herbu jest w Anglii. Powiada się, że król angielski, umierając pozostawił córkę i syna. Synowi przypadało królestwo, a córce wszelkie ruchome dobra i kosztowności. Brat zmiarkował, że jeśli siostra, o której względy starali się zamożni kawalerowie na świecie, wyjdzie za mąż, to dobra przepadną. Dał ją więc, na pożarcie niedźwiedziowi. Ale ten, za sprawą Boską, zamiast ją rozszarpać, to stał się jej miłym zwierzęciem, na grzbiecie którego wyjechała na zamkowy taras. Brat przeprosił ją i wydał za mąż za księcia lotaryńskiego, a gdy młodzi spłodzili kilku synów, to im ten herb nadano. Synowie pożenili się po różnych krajach, m.in. trafili do Czech, a stamtąd do Polski. To tylko legenda, ale ma sens :)

Znajdujący się tuż obok zielony budyneczek to wartownia ze Spały. Pierwotnie stała przy jednej z bram wjazdowych do rezydencji prezydenckiej w Spale w okresie II Rzeczypospolitej. Budynek, przeniesiony po wojnie do Tomaszowa Mazowieckiego służył jako stróżówka przy bramie wjazdowej do zakładowego osiedla „Michałówek”. Potem w 1957 r. przeniesiony do przystani wioślarskiej, należącej do Tomaszowskich Zakładów Włókien Sztucznych, a po upadku tychże, trafił do skansenu w 2008 r.

Wartownia ze Spały

Wnętrze wartowni

Jednak dla mnie najładniejszym obiektem w Skansenie Rzeki Pilicy jest budynek byłej poczekalni z przystanku kolejowego „Czarnocin” (dawniej „Wolbórka”). Zbudowany w 1896 r. przez Szkołę Techniczną Kolei Warszawsko – Wiedeńskiej w Warszawie (moją szkołę średnią, choć ja uczyłam się już pod szyldem Technikum Kolejowego) jako drewniany pawilon wystawowy tej kolei na Wszechrosyjską Wystawę Przemysłową i Artystyczną w Niżnym Nowogrodzie. Po wystawie pawilon ten zaadaptowano na poczekalnię dla pasażerów na stacji „Wolbórka”. W 1925 r. zmieniono nazwę stacji na „Czarnocin”. 

Carska poczekalnia w Wolbórce

Poczekalnia na stacji Wolbórka, potem Czarnocin

Podczas II wojny światowej z rozkazu władz niemieckich, budynek ten przeniesiono na drugą stronę torów, dostawiając go do stojącej tam nastawni. I przez kolejne lata pełnił funkcję kasy i poczekalni, ale pod pieczą PKP niestety niszczał. W 2002 r. wpisano go wreszcie do rejestru zabytków, a w 2006 r. przeniesiono do Skansenu Rzeki Pilicy. Zaprezentowany rozkład jazdy pociągów jest pisany językiem dawnej Polski, przy nim przeniosłam się w czasie…

Stacyjka w skansenie w 2018 r.

A tak prezentowała się stacyjka w prawdziwym terenie, przed 1914 r. Zdjęcie archiwalne z tabliczki oznaczającej obiekt w skansenie

Skrzynka na listy - napis po rosyjsku, ponieważ był na tym terenie zabór rosyjski

Rozkład jazdy na drodze żelaznej :) Pisany oryginalnym językiem przenosi nas w czasy zaborów.

...i nazajutrz tym pociągiem w dalszą udają się podróż..." - no piękne to!

Te dwie atrakcje Tomaszowa Mazowieckiego to nie wszystko, co zobaczyłam tego dnia. Miasto ma do zaoferowania dużo więcej. Ale o tym napiszę w innej relacji. Zatem do zobaczenia!