Odkryte świętokrzyskie - św. Krzyż i św. Katarzyna

Nie wszystko co się świeci jest święte

 i nie wszystko co święte świeci,

czyli jak to jest z tą zasadą…

Fajnie jest spełniać marzenia. I te duże i te małe. Zeszły rok obfitował w podróże do tajemniczego województwa świętokrzyskiego. Były i Kielce i jaskinia Raj, Chęciny i Tokarnia, a we wrześniu także Puszcza Jodłowa i oczywiście św. Krzyż i św. Katarzyna. Podczas wycieczki do tych ostatnich udało mi się spełnić marzenie z lat szkolnych – zobaczyłam słynne gołoborza. Ale to nie były jedyne wspaniałości, które tego dnia zobaczyłam. I choć dzień był mglisty i deszczowy, warto było się wybrać z pośpiesznej Warszawy. Zapraszam dziś na spacer do miejsc znanych, ale może nie dla każdego oczywistych.

No to lecimy w stronę świętokrzyskiego...

Góry Świętokrzyskie

Zaczynamy od św. Krzyża. Naszym celem jest Bazylika Mniejsza p.w. Trójcy Świętej i Sanktuarium Relikwii Drzewa Krzyża Świętego. Świątynia położona jest na Łysej Górze (594 m n.p.m.) w Górach Świętokrzyskich. Jest to najstarsze, polskie sanktuarium, choć jego data powstania nie jest dokładnie znana. 

Bazylika Mniejsza p.w. Trójcy Świętej i Sanktuarium Relikwii Drzewa Krzyża Świętego

Kościół i dzwonnica od strony Bramy Wschodniej

Duśka na św. Krzyżu

Według oo. Benedyktynów, fundację świątyni przypisuje się Bolesławowi Chrobremu w 1006 r. Za panowania Bolesława Krzywoustego, między 1102 – 1138 r. zostały ufundowane klasztor i kościół romański. Początkowo był to kościół p.w. Świętej Trójcy, a od XV w. p.w. Świętego Krzyża. A stało się to po tym, jak Władysław Łokietek podarował oo. Benedyktynom relikwie drzewa Krzyża Świętego. Legenda mówi, że zostały one podarowane królowi przez królewicza Emeryka z Węgier. Odtąd przechowywane są w kaplicy Oleśnickich. I tu następuje związek z tematem postu. Drzewo nie świeci, bo nie jest ze złota, a mimo wszystko uznane jest za święte. Ludzie modlą się i zanoszą swe prośby do tej relikwii.

Tablica przed wejściem do sanktuarium

Relikwie Drzewa Krzyża Świętego zamknięte w tabernakulum

Popiersie królewicza Emeryka, dzięki któremu na św. Krzyżu są czczone relikwie

W XV w. kościół na Łysej Górze został rozbudowany w stylu gotyckim. Kardynał Zbigniew Oleśnicki sfinansował budowę nowego chóru i ołtarza głównego, a w nim obecnie jest obraz św. Trójcy, autorstwa Franciszka Smuglewicza . 

Ołtarz główny w Bazylice Mniejszej

W 1459 r. pożar zniszczył klasztor. Odbudowano go i dodano gotyckie krużganki, istniejące po dzień dzisiejszy. Okna krużganków wychodzą na wirydarz, czyli coś w rodzaju patio. Teraz służą do procesji i jako miejsce spacerów turystów. Krużganki obejmują najstarszą część świętokrzyskiego założenia klasztornego. 

Gotyckie krużganki

Częściowe freski w krużgankach

Fresk w krużgankach

Krużganki na św. Krzyżu

Krużganki na św. Krzyżu

Wirydarz przez okno krużganków

A w ścianie wzrok przyciąga ołtarz z czarnego marmuru, poświęcony zmarłym Benedyktynom, których szczątki, wpierw spoczywające w kryptach, do jednego miejsca złożono.

Tzw. Czarny Ołtarz czyli miejsce pochówku oo. Benedyktynów

Mniej więcej w tym samym czasie, brat Andrzej ze Słupi skopiował w klasztorze zbiór polskich, średniowiecznych utworów maryjnych, znanych jako „Pieśni Łysogórskie”.

Za panowania Jagiellonów, opactwo Benedyktynów było najważniejszym sanktuarium w Królestwie Polskim. W latach 1611-1620, w miejscu dawnego kapitularza zbudowano barokową Kaplicę Oleśnickich. Jak już wspomniałam, przechowuje się tam relikwię Krzyża Świętego, umieszczoną tam w 1723 r. przez opata Mireckiego i zamkniętą w tabernakulum. Kaplica powstała z fundacji kasztelana Mikołaja Oleśnickiego. Miała służyć za grobowiec rodzinny. Spoczął w niej fundator i jego małżonka, a miejsce ich pochówku wyznacza okazały  nagrobek w kaplicy.

Kaplica Oleśnickich - ołtarz, gdzie stoją relikwie Drzewa Krzyża Świętego

Kopuła w Kaplicy Oleśnickich

Nagrobek Mikołaja Oleśnickiego

Anioł pod chórem w Kaplicy Oleśnickich

W ciągu najbliższych 25 lat opactwo było rozbudowywane w duchu baroku. Oczywiście w 1655 r. Szwedzi napadli na klasztor, ograbili i wymordowali część zakonników.

W latach 1686-1701 zbudowano zachodnie skrzydło z nowym refektarzem (czyli klasztorną jadalnią), zamienione później na więzienie, a obecnie mieszczące tu muzeum. W latach 70. XVIII w. klasztor uległ spaleniu. Dość szybko przystąpiono do odbudowy, tym razem w stylu barokowo-klasycystycznym. Świątynię konsekrowano w 1806 r. W XIX w. na św. Krzyżu mieścił się dom poprawczy dla kleru, tzw. Księży Zdrożnych (Demerytów). Skazani księża odbywali tu pokutę w odosobnieniu za wykroczenia przeciw moralności, takie jak pijaństwo czy niezgodne z powołaniem.(Ciekawe jak by to dzisiaj wyglądało…)

Wejście główne do Bazyliki Mniejszej

Strój Benedyktyna

Księgi Benedyktyńskie opisujące historię relikwii Drzewa Krzyża Świętego

Biblia Starego i Nowego Testamentu ks. Jakuba Wujka, Kraków 1599 r.

Prawo kanoniczne z 1721 r. oraz Pieśni chrześcijańskie, Brzeg 1827 r.

Tak właśnie działali Benedyktyni

Módl się i pracuj - aktualne zawsze

Staropolski język jest taki dziwny... a jednocześnie piękny

W czasie Powstania Styczniowego urzędowali tu powstańcy. W 1884 r. władze carskie przekształciły klasztor w ciężkie więzienie kryminalne, a sam zakon oo. Benedyktynów został skasowany. Więzienie to było najsurowszym w Polsce. Ze względu na warunki atmosferyczne, zwano go „Polskim Sachalinem”. W 1914 r. Austriacy wysadzili wieżę kościelną, dziś odbudowaną. Niestety tego dnia była taka mgła, że nie można było podziwiać z niej panoramy.

Makieta klasztoru i nawiązanie do więziennej historii opactwa

W 1936 r. do klasztoru przybyli księża Misjonarze Oblaci Maryi Niepokalanej, ale w budynku dzisiejszego muzeum do 1939 r. nadal funkcjonowało więzienie. Oblaci znani są ze swej działalności misyjnej, a także z tego, że z różnych zakątków przywozili rzeczy, które choć nie świecą, są dziś skarbem i dają pogląd na kulturę innych ludów na ziemi. To, na co patrzą nasze oczy, dziś zabraliby nam celnicy, gdybyśmy chcieli je wwieźć do kraju. I chociażby z tego powodu uchodzą za społeczną i kulturową „świętość”. Warto zajrzeć do muzeum, które pomieszczenie po pomieszczeniu, opowiada historię Św. Krzyża. Drzwi do niego prowadzą z krużganków.

Hasło oo. Oblatów 

Dział poświęcony pamiątkom z Madagaskaru

Ozdoby z kości słoniowej są teraz zabronione, niegdyś były w powszechnym użyciu

Kule z kamieni szlachetnych lub półszlachetnych...

Taka "planszówka" sprzed ponad wieku

Afrykańskie pamiątki

W głównej salce muzeum klasztornego

Stroje, figurki, drobne przedmioty codziennego użytku - to wszystko składa się na eksponaty muzeum klasztornego

Jeden ze strojów

Jeden ze strojów

W czasie II wojny światowej hitlerowcy urządzili w klasztorze obóz dla jeńców sowieckich. Jak ciężkie były tam warunki, uświadamia nam napis w języku polskim i rosyjskim o karaniu za kanibalizm.

Strach myśleć jak tam było...

Po wojnie budynek muzeum był krótko schroniskiem PTTK, potem przeszedł pod zarząd Lasów Państwowych, a od 1950 r. pieczę nad nim sprawuje Świętokrzyski Park Narodowy. Turyści mogą zwiedzać placówkę od 1972 r. W muzeum mieszczą się izby przyrodnicze. Jedyna wada tego miejsca, to gaszące się zbyt szybko światło w danym miejscu, więc nie ma mowy o tym, że na spokojnie zrobi się zdjęcie, jak ludzie przejdą. Koniec opowiadania i światło gaśnie. Należy przejść dalej.

Świętokrzyskie to region dawnych dymarek, do czego nawiązują postacie w muzeum

Obróbka kamieni, wypalanie węgla drzewnego - tym zajmowali się ludzie, na tych terenach, wieki temu

Przejęcie muzeum przez Lasy Państwowe

Dział z najstarszą historią - epoki w kształcie skamieniałej muszli

Życie w poszczególnych epokach...

... prezentują poszczególne plansze

A tu zachowana skamielinka

Kamienie ze świętokrzyskiego - w zasadzie tylko w tym regionie występował krzemień pasiasty

Epoka dinozaurów ;)

Dział z florą i fauną Puszczy Jodłowej

Dział z florą i fauną Puszczy Jodłowej

Makieta prezentująca słynne gołoborza

Prawie jak żywa...

Tym razem leśny eksponat w gablotce

Obrazy prezentujące różnorodność ekosystemu

Jeżyk ;)

Brodzace, klekoczące, śpiewające ;)

16 czerwca 2013 r. sanktuarium na św. Krzyżu podniesiono do godności Bazyliki Mniejszej. 

Pod głównym wejściem do Bazyliki

Odbudowana wieża kościoła

W krypcie pod kościołem znajdują się domniemane szczątki księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612-1651), który brał udział w walkach z Moskwą i bronił kresów przed Tatarami. W 1639 r. ożenił się z Gryzeldą Zamoyską, wnuczką hetmana Jana Zamoyskiego. Odegrał potężną rolę w okresie powstania Kozaków pod wodzą Bohdana Chmielnickiego. W 1649 r. bronił Zbaraża a w 1651 r. w bitwie pod Beresteczkiem odniósł jedno z najbardziej spektakularnych zwycięstw polskiego wojska w XVII w. Niestety zapadł na tajemniczą chorobę, która dziesiątkowała armię polską. Zmarł w Pawłoczy, ale z powodu działań wojennych trumna z ciałem pozostała w Sokalu, skąd później miała być zabrana na uroczysty pogrzeb w rodzinnym Wiśniowcu. Ale gdy w 1653 r. do Sokala zbliżali się Kozacy, Gryzelda przewiozła trumnę do grobowca krewnych Oleśnickich na Świętym Krzyżu, gdzie spoczywa po dzień dzisiejszy. Syn, Michał Korybut na epitafium swego ojca umieścił takie słowa: „Jeremi, postrach Kozaków – wódz i książę na Wiśniowcu. Michała Pierwszego, Króla Polskiego ojciec – w roku pańskim 1653 złożony”( za informacją z biletu wstępu). 

Napis w krypcie kościoła

Sala z trumną księcia Jeremiego Wiśniowieckiego

Domniemane, zmumifikowane ciało księcia Jeremiego Wiśniowieckiego

Tablica informacyjna w krypcie, gdzie można zobaczyć rówież ciała Benedyktynów, złożone tu wcześniej.

Bryy, zmumifikowane zwłoki robią jednak wrażenie i nie jest to miłe uczucie. Z ulgą wyjdziemy na świeże powietrze. Jeszcze chwila spaceru na tyły klasztoru, gdzie można podziwiać błonia oraz Bramę Wschodnią w stylu barokowym z XVII w. oraz dzwonnicę z końca XVIII w.

Brama Wschodnia z XVII w. i błonia za nią

Brama Wschodnia

Dzwonnica z końca XVIII w.

W bliskiej odległości znajduje się wieża telewizyjna działająca tu od 1966 r., która ma 157 m wysokości. Jej zasięg umożliwia odbiór w promieniu ok. 120 km. 

Podstawa wieży telewizyjnej

Wieża widziana z okna muzeum

Pod wieżą telewizyjną

A od niej już całkiem bliziutko do serca Puszczy Jodłowej – słynnych gołoborzy. Puszcza – to o niej pisał Stefan Żeromski, to ona jest święta dla wielu ludzi. Nie tylko dlatego, że tu żyli od pokoleń, także dlatego, że to skarb natury, który czcić należy. I choć sama w sobie nie świeci, to jednak jej blask jest w poszanowaniu ludzi, w szumie liści, w utworach literackich.

Wejście do Puszczy Jodłowej

W sercu puszczy

Wejście na słynne gołoborza

Gołoborze to pokrywa stoku góry, złożona z rumoszu skalnego, głazów czy nawet skalnych bloków. Powstaje dzięki zmianom temperatur. Raz podłoże zamarza, raz rozmarza, a woda zgromadzona w spękaniach czy szczelinach, powoduje rozpad skały. Większość z takich gołoborzy powstała w czasie kolejnych zlodowaceń, głównie w erze plejstocenu. Termin „gołoborze” to określenie regionalne, pochodzące z Gór Świętokrzyskich właśnie, a oznacza miejsce „gołe” lub „bez boru”, czyli miejsce ich występowania w obrębie lasu. I rzeczywiście, będąc w środku lasu, nagle pojawia się pusta przestrzeń z całą masą kamieni, jakby czart jakiś je zrzucił, śpiesząc się na zebranie czarownic. Gołoborze świętokrzyskie zajmuje ok. 22 ha powierzchni. Większa ich część została opanowana przez puszczę jodłowo-bukową. Jeśli chodzi o roślinność, to ta jest oczywiście skąpa, rosną tu mało wymagające gatunki mchów i porostów. A wśród kamieni żyją ślimaki, pająki, ale też małe ptaki. Z całą pewnością gołoborza są świetnym materiałem do badań nad zmianą krajobrazu, gleby oraz życia wśród teoretycznie niesprzyjających warunkach. Ja za to myślałam, że spełniłam swoje małe marzenie i zobaczyłam tę kupkę kamieni ;)

Fragment pogańskiego wału kultowego. Nie był on związany z obronnością, a z otoczeniem miejsca świętego, gdzie czczono bóstwa, a więc miał wymiar religijny

I są! Wreszcie widzę słynne gołoborza, które są często celem szkolnych wycieczek

Pogoda nie była sprzyjająca, by podziwiać panoramę okolic

Niby nic wielkiego, ale kiedyś tu było miejsce święte

Na gołoborza prowadzą stalowe schody, na końcu których jest punkt widokowy

Schody zapewniają ochronę przed turystami, którzy chcą z bliska popatrzeć na ten cud natury. Chronią podłoże i samo gołoborze

Duśka na punkcie widokowym na gołoborzu na Łyścu

Św. Krzyż widziany z drogi w październiku

Św. Krzyż widziany z drogi w październiku

Kolejny nasz przystanek to mała wieś w Polsce, w województwie świętokrzyskim, u podnóża Łysicy (612 m n.p.m.), najwyższego szczytu Gór Świętokrzyskich. Mowa oczywiście o św. Katarzynie.

Ani ja święta ani Katarzyna, ale fotkę strzelić sobie pozwoliłam :)

Według podań, istniała tu kiedyś pogańska świątynia. W Średniowieczu osiedlali się tu pustelnicy, a wraz z nimi w 1399 r. osiadł rycerz Wacławek, który ufundował kościółek św. Katarzyny.  W XIV w. ziemia ta należała do biskupów krakowskich. Ci, w 1478 r. sprowadzili tu oo. Bernardynów, którzy odstąpili miejsca siostrom Bernardynkom, których klasztor spłonął. Odtąd św. Katarzyna jest ich siedzibą. Wielokrotnie był przebudowywany, także dziś trudno powiedzieć, jaki styl reprezentuje. To, co najbardziej zabytkowe, czyli otoczony krużgankami, renesansowy wirydarz z 1633 r. jest niewidoczny dla oczu.

Klasztor Sióstr Bernardynek w Św. Katarzynie

Wejście do kościoła

Klasztor w Św. Katarzynie

Figura św. Katarzyny

Wnętrze kościoła spłonęło w pożarze w XIX w. 

Współczesne wnętrze kościoła

Element dekoracyjny żalaznych drzwi prowadzących do wnętrza kościoła

Mimo to, tego dnia pod świątynię podjechał samochód z Młodą Parą. Nawet zaświeciło słońce. Tym razem święte miejsce świeciło się w blasku promieni słonecznych.

To właśnie w tym klasztorze odbyłam ciekawą rozmowę z siostrą Bernardynką. A odbyło się to przez tzw. okienko klauzuralne. Siostrę, która stała po drugiej stronie ściany, widziałam przez zakratowane okienko.

Granica między dwoma światami - zamkniętym i duchowym a zewnętrznym i materialnym - to to zakratowane okienko. Jeśli coś się przekazuje siostrom to przez obracane okno (to z lewej strony zdjęcia). I tu taka anegdotka: pewien człowiek chciał zjeść wspólny obiad z jedną z sióstr, ponieważ dawniej była to jego znajoma. Siostra się zgodziła i talerz zupy pojawił się w obrotowym oknie, natomiast sama siostra pozostała przy okienku z kratką. I to się nazywało wspólny obiad :) 

Bernardynki, czy inaczej Mniszki Trzeciego Zakonu Regularnego św. Franciszka z Asyżu, istnieją tylko w Polsce. Pielęgnują tradycję adoracji Najświętszego Sakramentu, żyją w odosobnieniu od świata zewnętrznego. Dzień zaczynają o 5.00 rano. Rozmawiając, uznałam, że choć lubię czasem swoją samotność, to zdecydowanie nie nadaję się do życia w zakonie J I nie dlatego, że daleko mi do świętości. Nie dlatego też, że nie świecę blaskiem sławy. Dlatego, że jednak ludzie są mi potrzebni do życia. Do tego, by współistnieć w tym cudownym świecie.

Wejście do części z zakratowanym okienkiem klauzuralnym

Na malutkim dziedzińcu klasztoru

Płaskorzeźba na ścianie wewnętrznego dziedzińca

Siostry do II wojny światowej utrzymywały się z jałmużny oraz z posagów kandydatek do zakonu, które pochodziły z zamożnych rodzin. Na co dzień oprócz ciągłej modlitwy i kontemplacji, mniszki zajmowały się haftem i szyciem szat liturgicznych, a także pracami domowymi. W czasie wojny, tuż obok klasztoru stacjonowało niemieckie wojsko. Mimo tego siostry angażowały się w pomoc partyzantom np. chodząc po wodę do źródełka św. Franciszka, zanosiły w konewkach zupę dla żołnierzy Polski Podziemnej. Jeszcze do lat 60. XX w. zakonnice prowadziły szkołę dla dziewcząt, które uczyły się prac domowych. Obecnie siostry zajmują się głównie modlitwą i to w intencjach proszących o to ludzi, w intencji Ojczyzny, Kościoła i Ojca Świętego. Pracują w kuchni, pralni, w zakrystii, przy furcie, w ogrodzie itp. I to, co może wydawać się najtrudniejsze – żyją w ciszy, nawet wspólny obiad spożywają w milczeniu. Rozmowy dozwolone są jedynie z okazji święta kościelnego lub imienin którejś z sióstr. Ma to sprzyjać zachowaniu skupienia w rozmowie z Bogiem. No dla mnie, gadułki zupełnie nie do przyjęcia ;)

W tym miejscu nie da się krzyczeć. Człowiek ma wrażenie, że nawet jego myśli mogą być głośne...

Zaraz za kościelnym murem znajduje się Kaplica Cmentarna, potocznie nazwana kapliczką Żeromskiego. Właśnie, znów pisarz przewinął się przez moje wyjazdy. Kaplica została wzniesiona na początku XIX w. Wewnątrz na tynku wyryte są podpisy z 1882 r. należące do Stefana Żeromskiego oraz jego szkolnego kumpla Jana Stróżeckiego. Dziś powiedzielibyśmy, że to akt wandalizmu, ale jednocześnie to pamiątka po Żeromskim, który w tych rejonach żył, mieszkał, uczył się. Niby nic świętego, niby nie świeci, a jednak przyciąga turystów. Tuż obok znajdują się dwie mogiły – jedna z czasów powstania styczniowego, a druga z 1943 r.

Kaplica Cmentarna...

... zwana potocznie Kapliczką Żeromskiego

Wnętrze kapliczki

Podpisy gimnazjalistów St. Żeromskiego i J. Stróżeckiego

Pozostałości po dawnej tablicy pamiątkowej wewnątrz kapliczki

Wchodząc na szlak prowadzący na Łysicę, po drodze napotykamy na zabytkową, drewnianą kapliczkę św. Franciszka. Obok niej znajduje się źródło, które przez wiernych uznane jest za cudowne. Według nich woda z tego źródła leczy choroby oczu.

I znów wejście do Puszczy Jodłowej

Szlak na Łysicę, gdzie po kilku metrach znajduje się źródełko i kapliczka św. Franciszka

Kamień poświęcony mieszkańcom zamordowanym w tym miejscu przez hitlerowców w 1943 r.

Kapliczka dziękczynna Zgrupowania AK "Ponury" za pomoc Boga, ludzi i Gór Świętokrzyskich w drodze ku ocaleniu z niemieckiej obławy. "Ponury" to pseudonim jednego z cichociemnych - majora Jana Piwnika, który wraz ze swoim oddziałem ukrywał się w puszczy

Otoczone mogiły w hołdzie żołnierzom ZWZ AK pomordowanych w dniach 01.06 - 26.07.1943 r. przez hitlerowców. Mogiły te kryją szczątki około 80 uczestników walki o wolność i niepodległość

Pomnik poświęcony pamięci Stefana Żeromskiego, który umiłował sobie Puszczę Jodłową

Kapliczka św. Franciszka oraz cudowne źródełko przed nią

Pierwsza kapliczka została wybudowana w 1641 r. Obecna prawdopodobnie pochodzi z XIX w.

Wnętrze zabytkowej kapliczki

Woda ze źródełka ma ponoć moc leczenia oczu. A miejscowa legenda mówi, że moc ta pochodzi od łez wylanych przez dziewczynę, która opłakiwała śmierć siostry

Kapliczka św. Franciszka i cudowne źródełko

Bardzo chciałam pobiec na szczyt Łysicy, ale niestety moje zapędy ostudziła opiekunka wyjazdu. Cóż, będzie to więc kolejny cel. Bo chyba o to w życiu chodzi, by te cele sobie stawiać. Nie jest nudno ;) Zatem do zobaczenia!

Jeszcze kiedyś tu przylecę! Pozdrawiam :)